Oszustwo znacznych rozmiarów na szkodę osoby najbliższej - wniosek o ściganie

W pierwszej kolejności odnotowania wymaga, że kwestia trybu ścigania przestępstwa z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 294 § 1 k.k. popełnionego na szkodę osoby najbliższej dla oskarżonego nie była przedmiotem szerszej refleksji w piśmiennictwie. Wśród komentatorów Kodeksu karnego problem ten został dostrzeżony jedynie przez B. Michalskiego (por. B. Michalski: Przestępstwa przeciwko mieniu. Rozdz. XXXV Kodeksu Karnego. Komentarz, Warszawa 1999, s. 300 i n.; tenże (w:) Kodeks karny. Komentarz do części szczególnej, A. Wąsek (red.), 2005, Legalis oraz tenże (w:) Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do artykułów 222-316. Tom II, A. Wąsek, R. Zawłocki (red.), 2010, Legalis).

Rozważając przedstawioną powyżej wątpliwość B. Michalski wskazał, że wynika ona stąd, iż w przepisach określających wnioskowy tryb ścigania niektórych spośród przestępstw wymienionych w art. 294 § 1 k.k. zastosowano dwie różne techniki legislacyjne, a mianowicie 1) ustanawiając tryb ścigania przestępstwa na wniosek pokrzywdzonego powołano nazwę ściganego w tym trybie przestępstwa (jest tak w wypadku art. 278 § 4 k.k., art. 284 § 4 k.k. i art. 287 § 3 k.k.); 2) ustanawiając tryb ścigania przestępstwa na wniosek pokrzywdzonego wskazano tylko przepis określający ścigany w tym trybie typ przestępstwa (jest tak w wypadku art. 285 § 2 k.k., art. 286 § 4 k.k., art. 288 § 4 k.k.) – por. B. Michalski: Przestępstwa przeciwko mieniu…, j.w., s. 300-301; tenże (w:) Kodeks karny. Komentarz do części szczególnej, A. Wąsek (red.), 2005 Legalis oraz tenże (w:) Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do artykułów 222-316. Tom II, A. Wąsek, R. Zawłocki (red.), 2010, Legalis).

Wątpliwość powstała w niniejszej sprawie łączy się z drugą z przedstawionych powyżej technik legislacyjnych, bo niespornie w wypadku, gdy przepis określający tryb ścigania na wniosek pokrzywdzonego odwołuje się do nazwy przestępstwa, które jest ścigane w tym trybie, to wówczas taki tryb ścigania odnosi się do typu podstawowego, uprzywilejowanego i kwalifikowanego (por. powołane powyżej publikacje autorstwa B. Michalskiego).

Wskazany powyżej Autor stwierdza, że nie jest „sprawą przypadku odmienna redakcja dotycząca trybu ścigania na wniosek pokrzywdzonego polegająca na wyraźnym wskazaniu, że tego rodzaju tryb ścigania dotyczy wyłącznie przestępstwa określonego w konkretnym przepisie, co może oznaczać, że niewymienione w takim wypadku w przepisie określającym tryb ścigania na wniosek przestępstwo określone w przepisie przewidującym typ kwalifikowany (art. 294 § 1 lub § 2 k.k.) jest ścigane z urzędu, a więc w innym trybie niż odpowiadające mu przestępstwo typu podstawowego” (por. B. Michalski: Przestępstwa przeciwko mieniu…, j.w., s. 301; tenże (w:) Kodeks karny. Komentarz do części szczególnej, A. Wąsek (red.), 2005, Legalis oraz tenże (w:) Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do artykułów 222-316. Tom II, A. Wąsek, R. Zawłocki (red.), 2010, Legalis).

Przywołana powyżej, w odniesieniu do art. 286 § 1 k.p.k. w zw. z art. 294 § 1 k.p.k. w istocie niestanowcza konkluzja B. Michalskiego („co może oznaczać, że niewymienione w takim wypadku w przepisie określającym tryb ścigania na wniosek przestępstwo określone w przepisie przewidującym typ kwalifikowany (…) jest ścigane z urzędu, a więc w innym trybie niż odpowiadające mu przestępstwo typu podstawowego”), na którą prokurator powołał się w uzasadnieniu zażalenia, zdaniem tut. Sądu nie zasługuje na aprobatę.

Odnosząc się do stanowiska zajmowanego przez B. Michalskiego w powołanych powyżej publikacjach, do którego w zażaleniu odwołał się prokurator, odnotowania wymaga, że koncepcji nawiązującej do dwóch różnych technik legislacyjnych zastosowanych w przepisach określających wnioskowy tryb ścigania niektórych spośród przestępstw wymienionych w art. 294 § 1 k.k. nie sposób odmówić atrakcyjności. Nie wydaje się jednak, żeby na odmienności w językowym ujęciu przepisów określających wnioskowy tryb ścigania przestępstw wymienionych w art. 294 § 1 k.k. można było opierać konkluzję o odmiennym trybie ścigania niektórych spośród przestępstw wskazanych w art. 294 § 1 k.k. w wypadku ich kwalifikowanej odmiany.

Zważyć tu należy na wyrok Sądu Najwyższego z 23 stycznia 2002 r., V KKN 479/99 (Prokuratura i Prawo-wkładka nr 5/2002, poz. 2), w którym znalazła się teza, zgodnie z którą czyn nie może wypełniać jedynie dyspozycji art. 294 § 1 k.k. Przepis ten przewiduje typy kwalifikowane - z uwagi na znaczną wartość mienia - dla typów podstawowych kradzieży, przywłaszczenia, oszustwa, zniszczenia mienia i paserstwa. W konsekwencji we wskazanym powyżej orzeczeniu Sąd Najwyższy stwierdził: „jest rzeczą zrozumiałą, że nie można przestępstwa kwalifikować wyłącznie na podstawie art. 294 § 1 k.k., bez powiązania tego przepisu z określonym typem podstawowym przestępstwa przeciwko mieniu”.

Technika legislacyjna zastosowana w art. 294 k.k. powoduje zatem, że przepis ten wraz z przepisami, które wymienia w swej treści współtworzy typy kwalifikowane wymienionych przepisów. W ten sposób opis typu kwalifikowanego zawarty jest w dwóch przepisach: w jednym z dziesięciu wymienionych w art. 294 k.k. oraz w tym ostatnim także. W konsekwencji należy tu stosować złożoną kwalifikację prawną uwzględniającą dany typ podstawowy (jeden z dziesięciu przepisów wymienionych w art. 294 k.k.) oraz przepis art. 294 k.k. (zob. powołany powyżej wyrok Sądu Najwyższego z 23 stycznia 2002 r., V KKN 479/99, a także wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 29 czerwca 1999 r., II AKA 179/99, OSA nr 7/2000, poz. 52 i wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 7 czerwca 2001 r., sygn. II AKa 107/01, KZS nr 7-8/2001, poz. 46; tak też np. M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas (w:) Kodeks karny. Część szczególna, t. III, A. Zoll (red.),Warszawa 2008, s. 446).

Z perspektywy zarzutu podniesionego w rozpoznanym zażaleniu na szczególną uwagę zasługuje to, że w kasacji obrońcy oskarżonego, którą zostało zainicjowane postępowanie rozstrzygnięte powołanym powyżej wyrokiem Sądu Najwyższego z 23 stycznia 2002 r., V KKN 497/99 został podniesiony m. in. zarzut skazania oskarżonej mimo braku wniosku o ściganie pochodzącego od pokrzywdzonej będącej babką oskarżonej, tj. w świetle art. 115 § 11 k.k., osobą dla niej najbliższą, W uzasadnieniu wskazanego powyżej judykatu nie pomieszczono stwierdzenia, które wprost wskazywałoby na to, że w wypadku przestępstwa z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 294 § 1 k.k. na szkodę osoby najbliższej obowiązuje wnioskowy tryb ścigania. Podniesiono tam natomiast, że “w czynie zarzucanym oskarżonej, zakwalifikowanym z art. 294 § 1 k.k., jako osobę pokrzywdzoną wymienia się, obok babki oskarżonej - J.N., jej brata S. S., który nie jest osobą najbliższą - w rozumieniu art. 115 § 11 k.k. (pomimo tego on złożył wniosek o ściganie), a jest na równi z babką oskarżonej J. N. spadkobiercą (k. 5) i w tej sytuacji problematyczny jest zarzut autora kasacji, że brak wniosku o ściganie ze strony jednego z pokrzywdzonych stanowi bezwzględną przesłankę odwoławczą, którą, jak już wyżej podniesiono, obrońca skazanej wyraża zarzutem naruszenia prawa materialnego, a konkretnie art. 286 § 4 k.k.”.

Przywołany powyżej in extenso fragment uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego z 23 stycznia 2002 r., V KKN 497/99 wskazuje jednoznacznie, że zdaniem Sądu Najwyższego ściganie w wypadku przestępstwa z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 294 § 1 k.k. popełnionego na szkodę osoby najbliższej, odmiennie aniżeli przyjmuje to prokurator w rozpoznanym zażaleniu, nie następuje w trybie publicznoskargowym bezwarunkowym, lecz w trybie publicznoskargowym wnioskowym.

Podkreślenia wymaga tu, że za argument przemawiający przeciwko uznaniu, że przestępstwo z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 294 § 1 k.k. popełnione na szkodę osoby najbliższej jest ścigane w trybie publicznoskargowym bezwarunkowym nie może być uznane nawiązanie do ujęcia redakcyjnego trybu ścigania przestępstwa z art. 289 k.k., który w paragrafie drugim przewiduje typ kwalifikowany ze względu na znaczną wartość zabranego w celu krótkotrwałego użycia pojazdu mechanicznego, a w paragrafie piątym, określając tryb ścigania w wypadku popełnienia przestępstwa na szkodę osoby najbliższej, wyraźnie stanowi, że wnioskowy tryb ścigania odnosi się również do odmiany kwalifikowanej z art. 289 § 2 k.k. Takim argumentem B. Michalski posłużył się we wszystkich trzech powołanych powyżej publikacjach.

Zważyć tu należy na ratio wnioskowego trybu ścigania przestępstw przeciwko mieniu popełnionych na szkodę osoby najbliższej. Jak to trafnie wskazuje się w piśmiennictwie, a co obrońca oskarżonych wyeksponował także w odpowiedzi na zażalenie, jest nią wzgląd na ochronę życia rodzinnego pokrzywdzonego (zob. np. I. B. Nestoruk: Wnioskowy tryb ścigania przestępstw w polskim i niemieckim prawie karnym, Ruch Prawniczy, Socjologiczny i Ekonomiczny nr 4/2001, s. 89 i n.).

Zważyć tu należy na przedstawioną powyżej ratio wnioskowego trybu ścigania przestępstw przeciwko mieniu popełnionych na szkodę osoby najbliższej, którą jest wzgląd na gwarancję ochronną życia rodzinnego pokrzywdzonego zakorzenioną w art. 47 Konstytucji RP. Uwzględnić nadto trzeba konstytucyjną zasadę równości wobec prawa (art. 32 ust. 1 Konstytucji RP), z której wynika nakaz takiej samej lub podobnej ochrony dóbr prawnych w sytuacjach takich samych lub podobnych ze względu na cechę prawnie relewantną. Biorąc powyższe pod uwagę należy przyjąć, że skoro ściganie przestępstwa o znamionach typu podstawowego uzależnione jest od woli pokrzywdzonego, to jego wola ma decydujące znaczenie również dla ścigania sprawcy przestępstwa typu kwalifikowanego w wypadku, w którym - tak, jak w niniejszej sprawie – postępowanie toczy się w kwestii odpowiedzialności za przestępstwo przeciwko mieniu, tj. takie, w wypadku którego nie chodzi o ochronę dobra o charakterze osobistym.

Ze względu na powyższe nie przekonuje także ten argument, który przywołał prokurator w uzasadnieniu zażalenia, że w art. 177 k.k. penalizującym wypadek komunikacyjny ustawodawca expressis verbis zróżnicował tryb ścigania w zależności od skutku spowodowanego przez sprawcę. W wypadku przestępstwa wypadku komunikacyjnego, odmiennie aniżeli w odniesieniu do przestępstw penalizowanych w rozdziale XXXV k.p.k. – „Przestępstwa przeciwko mieniu”, przedmiotem ochrony jest bowiem dobro o charakterze osobistym.

Mając na uwadze wszystkie powyższe argumenty Sąd Apelacyjny stwierdza, że przestępstwo z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 294 § 1 k.k. popełnione na szkodę osoby najbliższej nie następuje w trybie publicznoskargowym bezwarunkowym, jak to twierdzi prokurator, lecz na wniosek pokrzywdzonego.

Postanowienie SA w Krakowie z dnia 29 września 2016 r., II AKz 321/16

Standard: 6207 (pełna treść orzeczenia)