Służba celna - charakterystyka

Art. 1 ust. 1 usc definiuje Służbę Celną jako jednolitą umundurowaną formację, utworzoną w celu zapewnienia ochrony i bezpieczeństwa obszaru celnego Unii Europejskiej, w tym zgodności z prawem przywozu towarów na ten obszar oraz wywozu towarów z tego obszaru, a także wykonywania obowiązków określonych w przepisach odrębnych, w szczególności w zakresie podatku akcyzowego oraz podatku od gier.

Zgodnie z art. 2 ust. 1 usc zadaniem Służby Celnej jest realizacja polityki celnej państwa w części dotyczącej przywozu i wywozu towarów oraz wykonywanie innych zadań wynikających z przepisów odrębnych. Powołany przepis wymienia m.in. wykonywanie czynności związanych z nadawaniem towarom przeznaczenia celnego; wymiar i pobór należności celnych i innych opłat związanych z przywozem i wywozem towarów, podatku od towarów i usług z tytułu importu towarów, podatku akcyzowego, podatku od gier, opłaty paliwowej, podatku od wydobycia niektórych kopalin; rozpoznawanie, wykrywanie, zapobieganie i zwalczanie przestępstw i wykroczeń związanych z naruszeniem przepisów dotyczących wprowadzania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz wyprowadzania z jej terytorium towarów objętych ograniczeniami lub zakazami obrotu; rozpoznawanie, wykrywanie, zapobieganie i zwalczanie przestępstw i wykroczeń skarbowych, przestępstw i wykroczeń przeciwko zdrowiu, dobrom kultury, prawom własności intelektualnej, przyrodzie i środowisku oraz ściganie ich sprawców; a także wykonywanie określonych kontroli. Wymienione powyżej zadania Służba Celna wykonuje, prowadząc czynności kontrolne, postępowania przygotowawcze zgodnie z przepisami kpk lub ustawy z 24 sierpnia 2001 r. - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (j.t.Dz.U.2013.395, ze zm.), a także postępowania celne, audytowe, podatkowe czy administracyjne (art. 2 ust. 2 usc).

Dokonując analizy charakteru zadań powierzonych Służbie Celnej, Trybunał Konstytucyjny wypowiadał się zarówno w odniesieniu do ustawy z 24 lipca 1999 r. o Służbie Celnej (Dz.U.72.802, ze zm.; dalej: usc z 1999 r.), jak i obecnie obowiązującej ustawy z 2009 r. Trybunał wskazał, że zadania Służby Celnej mają wymiar wieloaspektowy. Stanowią one realizację celów przypisywanych tradycyjnie, z jednej strony - służbom pionu śledczego, z drugiej zaś - skarbowego (por. wyrok z 19 października 2004 r. w sprawie K 1/04). Ustawodawca powierzył Służbie Celnej przede wszystkim zadania związane z polityką i ochroną interesów fiskalnych państwa oraz ochroną rynku wewnętrznego, polskich producentów i konsumentów, a nadto producentów i konsumentów na obszarze unijnym (por. wyrok z 3 marca 2015 r. w sprawie K 39/13). Wymienione zadania korespondują z podstawowymi zadaniami administracji celnej w państwach członkowskich Unii Europejskiej (dalej: UE). Są to w szczególności działania związane z systemem dozoru celnego prowadzonego w ramach jednolitego obszaru celnego UE, poborem należności podatkowych, walką z przemytem towarów objętych ograniczeniami lub zakazami obrotu czy też przeciwdziałaniem naruszeniom praw ochrony własności intelektualnej. W wielu organizacjach celnych rozbudowane są zarówno służby kontroli doraźnej, jak i dochodzeniowej (śledczej), łącznie z tzw. wywiadem celnym (por. M. Korolewska, U. Smołkowska, J. Strzelecka, Status i kompetencje służb celnych w 27 krajach Unii Europejskiej, Analizy Biura Analiz Sejmowych 2009, z. 12, s. 3).

Funkcjonariusze celni są zaliczani do tzw. służb mundurowych. Na specyfikę zatrudnienia przedstawicieli tej kategorii funkcjonariuszy publicznych, wyznaczoną przede wszystkim przez zakres przyznanych im kompetencji oraz szczególne warunki pełnienia służby, Trybunał zwracał kilkakrotnie uwagę w wyrokach dotyczących przynależności funkcjonariuszy celnych do partii politycznych (por. wyrok z 10 kwietnia 2002 r. w sprawie K 26/00), przesłanek zwolnienia i przywrócenia funkcjonariuszy celnych do służby (por. wyroki z: 19 października 2004 r. w sprawie K 1/04, 21 grudnia 2004 r. w sprawie SK 19/03 oraz 13 lutego 2007 r. w sprawie K 46/05), zaskarżalności decyzji o zawieszeniu funkcjonariusza celnego w pełnieniu obowiązków służbowych (por. wyrok z 14 maja 2013 r. w sprawie P 27/12), zasad nabywania przez tych funkcjonariuszy uprawnień emerytalnych (por. wyrok z 3 marca 2015 r. w sprawie K 39/13), a także bezpieczeństwa i higieny ich pracy (por. wyrok z 24 listopada 2015 r. w sprawie K 18/14).

W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego powszechnie przyjmuje się, że stosunki służbowe służb zmilitaryzowanych czy mundurowych nie są stosunkami pracy w rozumieniu prawa pracy, są natomiast stosunkami prawnymi o charakterze administracyjnoprawnym (por. orzeczenie z 9 czerwca 1997 r. w sprawie K 24/96; wyrok z 12 maja 1998 r. w sprawie U 17/97 oraz 10 kwietnia 2002 r. w sprawie K 26/00). Również w doktrynie prawa pracy, wskazuje się, że funkcjonariusze służb mundurowych pozostają w stosunkach służbowych, zaliczanych do tzw. zatrudnienia administracyjnoprawnego, regulowanego pragmatykami służbowymi. Podstawą nawiązania stosunków służbowych jest publicznoprawny akt mianowania (lub do niego zbliżony), a funkcjonariusze podlegają tzw. dyspozycyjności służbowej wyrażającej się przede wszystkim daleko idącą podległością władzom służbowym (por. J. Stelina, uwagi do art. 302, [w:] Kodeks pracy. Komentarz, red. A. Sobczyk, Warszawa 2015, s. 988).

W orzecznictwie Trybunału przyjmuje się, że specyfika pracy w służbach mundurowych jest przesłanką dopuszczalności wprowadzenia wyższych wymagań personalnych, kwalifikacyjnych i charakterologicznych od kandydatów do służby, a także odmiennego i bardziej rygorystycznego niż w przypadku pozostałych profesji ukształtowania zasad zwolnienia ze służby (por. wyroki z: 19 października 2004 r. w sprawie K 1/04; 21 grudnia 2004 r. w sprawie SK 19/03 oraz 13 lutego 2007 r. w sprawie K 46/05).

Wymagania dotyczące kwalifikacji osób pełniących służbę w Służbie Celnej przewiduje art. 76 usc. Zgodnie z powołanym przepisem służbę może pełnić osoba, która jest obywatelem polskim, korzysta z pełni praw publicznych, nie była skazana prawomocnym wyrokiem sądu za przestępstwo popełnione umyślnie lub umyślne przestępstwo skarbowe, ma co najmniej średnie wykształcenie, nieposzlakowaną opinię oraz stan zdrowia pozwalający na pełnienie służby na określonym stanowisku. Stosunek służbowy funkcjonariusza powstaje w drodze mianowania, na podstawie zgłoszenia się do służby. Mianowania funkcjonariusza służby przygotowawczej albo stałej dokonuje Szef Służby Celnej albo upoważniony przez niego kierownik urzędu (art. 78 ust. 1 i art. 82 ust. 1 usc).

Rozważając zasady dotyczące statusu zatrudnienia funkcjonariuszy Służby Celnej, Trybunał wyraził we wcześniejszym orzecznictwie pogląd, że z uwagi na potrzebę zapewnienia bezstronności i rzetelności wykonywanych obowiązków, każdy funkcjonariusz jest poddany licznym ograniczeniom, również w zakresie korzystania z praw chronionych konstytucyjnie (por. wyroki z 19 października 2004 r. w sprawie K 1/04 oraz 13 lutego 2007 r. w sprawie K 46/05). W tym zakresie można wymienić m.in. zakaz: przynależności do partii politycznych (art. 125 pkt 1 usc), publicznego manifestowania poglądów politycznych (art. 124 pkt 3 usc), uczestniczenia w strajku (art. 124 pkt 2 usc), prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek lub wspólnie z innymi osobami (art. 125 pkt 7 usc), członkostwa w zarządach, radach nadzorczych lub komisjach rewizyjnych spółek prawa handlowego (art. 125 pkt 2 usc) czy też posiadania w spółkach prawa handlowego więcej niż 10% akcji lub udziałów przedstawiających więcej niż 10% kapitału zakładowego w tych spółkach (art. 125 pkt 6 usc).

Wyrok TK z dnia 6 kwietnia 2016 r., P 2/14, OTK-A 2016/8, Dz.U.2016/1233

Standard: 6828 (pełna treść orzeczenia)

Zadania Służby Celnej mają zatem wymiar wieloaspektowy. Stanowią one realizację celów przypisywanych tradycyjnie, z jednej strony - służbom pionu śledczego, z drugiej zaś - skarbowego. Należy zwrócić uwagę na doniosłość prawidłowego wykonywania zadań Służby Celnej dla budżetu państwa. Powszechnie znane są też ryzyka towarzyszące wykonywaniu służby oraz ich skala - w szczególności wywierana na celników presja korupcyjna oraz częstotliwość stykania się ze środowiskami przestępczymi. Wieloaspektowy, publiczny wymiar Służby Celnej powoduje, że w istotnym stopniu jej działania a nawet wyobrażenia o nich, kształtują autorytet organów państwa i zaufanie do ich funkcjonariuszy. Stąd też wymagania w stosunku do funkcjonariuszy publicznych Służby Celnej muszą być tak wysokie, aby podstawy ich autorytetu umacniały. Okoliczność, że wymagania takie w stosunku do nich są niejednokrotnie wyższe niż w stosunku do innych służb nie oznacza, że w stosunku do innych służb nie mogą być zwiększone, o ile tego wymagać będzie sytuacja.

Wyrok TK z dnia 19 października 2004 r., K 1/04, OTK-A 2004/9/93, Dz.U.2004/236/2371

Standard: 6829 (pełna treść orzeczenia)