Siły Zbrojne - ograniczenia praw i wolności żołnierzy zawodowych

W kontekście niniejszej sprawy wskazać należy, że ograniczeniami praw obywatelskich żołnierzy, wynikającymi z charakteru pełnienia służby wojskowej Trybunał Konstytucyjny zajmował się wielokrotnie, podkreślając specyfikę stosunku służbowego żołnierzy oraz wynikającą z tego faktu odmienność uregulowań odnoszących się do realizacji przez tę grupę zawodową podstawowych praw obywatelskich (por. np. orzeczenie TK z 9 czerwca 1997 r., sygn. K. 24/96, OTK ZU nr 2/1997, poz. 20; wyrok TK z 7 marca 2000 r., sygn. K. 26/98, OTK ZU nr 2/2000, poz. 57 i inne). Ta specyfika jest konsekwencją m.in. art. 26 Konstytucji, z którego wynika, iż Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej służą ochronie suwerenności państwa, niepodzielności jego terytorium oraz zapewnieniu bezpieczeństwa i nienaruszalności jego granic. Z tego względu członkowie Sił Zbrojnych mogą podlegać daleko większym ograniczeniom, niż pozostałe grupy społeczeństwa (wyrok TK z 10 kwietnia 2002 r., sygn. K. 26/00, OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 18). Sytuacja żołnierzy zawodowych nie może być porównywana z sytuacją "każdego obywatela", a tylko z kategoriami podmiotów, których funkcje w państwie oraz sposób dochodzenia do zajmowanego stanowiska wykazują cechy zbliżone do żołnierzy zawodowych (np. funkcjonariusze służb mundurowych). Ustawodawca ma zatem prawo do odmiennego kształtowania sfery praw i obowiązków określonej kategorii podmiotów pod warunkiem, że te odmienne zasady oparte będą na istniejących pomiędzy poszczególnym kategoriami podmiotów odmiennościach w ich sytuacji faktycznej.

Analizując problem ograniczeń żołnierzy zawodowych i żołnierzy w służbie czynnej związanych z wyjazdem za granicę zwrócić należy uwagę na to, że w stosunku do żołnierzy przepisy prawa formułują dwa podstawowe rodzaje zakazów. Po pierwsze - zakazy (przepisy) bezwarunkowe, które bez potrzeby wydawania decyzji administracyjnej muszą być przestrzegane. Są to między innymi zakazy określone w ustawie o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych. Żołnierzowi zawodowemu wprawdzie przysługują wszelkie prawa obywatelskie do udziału w życiu publicznym, jednakże z zastrzeżeniem koniecznych wyjątków przewidzianych w ustawach (art. 67 ustawy). Żołnierzom zawodowym - w świetle art. 70 ust. 1 - nie wolno między innymi tworzyć i zrzeszać się w związkach zawodowych (zob. w tej materii wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 7 marca 2000 r., sygn. K. 26/98, OTK ZU nr 2/2000, poz. 57). W czasie pełnienia zawodowej służby wojskowej żołnierzom nie wolno także być członkiem partii politycznej ani stowarzyszenia lub innej organizacji o charakterze politycznym, brać udziału w zgromadzeniach o charakterze politycznym (art. 68 ust. 1 pkt 1 ustawy). Zasadność i potrzebę takiego uregulowania potwierdził Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 10 kwietnia 2002 r. (sygn. K. 26/00, OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 18), stwierdzając że przepis zakazujący w czasie pełnienia zawodowej służby wojskowej żołnierzom przynależności do partii politycznej, stowarzyszenia lub innej organizacji o charakterze politycznym oraz brania udziału w zgromadzeniach o charakterze politycznym jest zgodny z Konstytucją i standardami międzynarodowymi.

Druga grupa przepisów dotyczy takich sytuacji, w których organy wojskowe mogą, korzystając z przewidzianej w ustawach władzy dyskrecjonalnej, ograniczyć możliwość pełnego skorzystania z praw obywatelskich przez żołnierzy zawodowych i żołnierzy w służbie czynnej. Ważne wartości konstytucyjne uzasadniają bowiem takie ograniczenia. Stąd też, działając w oparciu o konstytucyjnie uzasadnione przepisy ustawowe, właściwe organy wojskowe mogą w takich sytuacjach mieć możliwość wydawania decyzji ograniczających żołnierzowi prawo do korzystania z poszczególnych praw obywatelskich. Niektóre prawa obywatelskie przysługujące innym grupom społecznym (zawodowym), nie są więc w tym zakresie realizowane automatycznie (naturalnie). Korzystanie z nich podlega przewidzianej w przepisach prawa kontroli i może być ograniczane, np. przez wprowadzenie obowiązku otrzymania stosownego przyzwolenia właściwego organu państwa. Co więcej ze względu na naturę służby wojskowej, w zakresie stosowania takich ograniczeń dopuszczalne jest wyposażenie organu wojskowego podejmującego decyzje tego rodzaju w pewien zakres władzy dyskrecjonalnej. Pośród przepisów prawnych przewidujących tego rodzaju możliwość działania organów wojskowych można wyróżnić między innymi regulacje zawarte w ustawie o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych umożliwiające żołnierzowi - po uzyskaniu odpowiedniego zezwolenia:

- wykonywanie pracy zarobkowej, jeżeli nie koliduje to z wykonywaniem zadań służbowych przez żołnierza oraz wpływa dodatnio na podwyższenie jego kwalifikacji, a także nie narusza prestiżu żołnierza (art. 49 ust. 3); ocena, czy dodatkowa praca koliduje z wykonywaniem obowiązków służbowych żołnierza należy do jego przełożonych (zob. wyrok NSA z 9 lutego 2001 r., sygn. akt II SA 3072/00, LEX nr 53762),

- wchodzenie w skład władz spółek, fundacji i innych przedsiębiorców (art. 50 ust. 1),

- przynależność do stowarzyszeń i innych organizacji krajowych działających poza wojskiem (art. 69 ust. 1).

W tej grupie przepisów znajdują się także zakwestionowane przez Rzecznika Praw Obywatelskich regulacje prawne związane z koniecznością uzyskiwania zgody na wyjazd i pobyt za granicą żołnierzy.

Niewątpliwie cechą wspólną tych przepisów jest to, że żołnierze zawodowi i żołnierze w służbie czynnej, aby skorzystać z pełni niektórych praw i wolności obywatelskich muszą uzyskać na to przyzwolenie odpowiednich organów państwa. Chodzi tu bowiem o specyficzną grupę podmiotów. Zawracał na to uwagę wielokrotnie Trybunał Konstytucyjny, wskazując na wyjątkowy charakter służby wojskowej. Świadczy o nim okoliczność, że żołnierze zawodowi pełnią służbę wojskową w interesie Rzeczypospolitej Polskiej (zob. wyrok TK z 9 czerwca 1997 r., sygn. K. 24/96, OTK ZU nr 2/1997, poz. 20). Także w doktrynie dopuszcza się możliwość generalnych ograniczeń podmiotowych w zakresie korzystania z niektórych konstytucyjnych praw i wolności członków sił zbrojnych, a także policji i funkcjonariuszy państwowych (por. W. Śmiałek, Prawa i wolności żołnierzy w czynnej służbie wojskowej [w:] Prawa i wolności człowieka w warunkach służby wojskowej, Warszawa 1994, s. 203-205).

Kandydat do zawodowej służby wojskowej musi liczyć się z wynikającymi z istoty służby ograniczeniami wolności obywatelskich. Zawodowa służba wojskowa jest konsekwencją wolnego wyboru obywatela. Musi on w związku z tym mieć świadomość wszelkich tego konsekwencji. Podstawą służby wojskowej jest dyspozycyjność żołnierza zawodowego. Z uwagi na szczególny charakter służby i specyfikę armii opartej na hierarchicznym podporządkowaniu, rozkazodawstwie oraz jednoosobowym dowodzeniu, uzasadnione jest wprowadzenie szeregu ograniczeń. W praktyce oznacza to m.in. konieczność zastosowania rozwiązań umacniających spójność, sprawność i skuteczność działania armii. Spełnia ona bowiem zadania wyjątkowo ważne z punktu widzenia najważniejszych wartości konstytucyjnych, w tym - bezpieczeństwa państwa i potrzeby zabezpieczania praw i wolności obywatelskich. Żołnierz służby zawodowej decydując się świadomie na jej pełnienie, powinien zdawać sobie sprawę z istniejących ograniczeń (por. wyrok TK, sygn. K. 24/96).

Wyrok TK z dnia 3 czerwca 2003 r., K 43/02,OTK-A 2003/6/49, Dz.U.2003/104/984

Standard: 6826 (pełna treść orzeczenia)