Policja - dostęp do służby a choroby zakaźne

W wyroku z 8 października 2002 r., sygn. K 36/00 (OTK ZU nr 5/A/2002, poz. 63) Trybunał Konstytucyjny badał m.in. art. 26 ust. 2 ustawy o Policji, zawierający upoważnienie do wydania zaskarżonego rozporządzenia, oraz § 31 ust. 4 rozporządzenia (dotyczący zaskarżalności orzeczeń komisji lekarskich). W uzasadnieniu tego wyroku stwierdzono m.in. że: "charakter służby uzasadnia pozostawienie ministrowi daleko idącej swobody w kształtowaniu treści aktu wykonawczego, regulującego tryb i zasady działania komisji lekarskich, skoro kandydaci muszą wykazać się szczególnymi predyspozycjami do służby w formacji uzbrojonej. Narzucenie przez ustawodawcę szczegółowych rozwiązań, jakie powinny być zawarte w rozporządzeniu krępowałoby w nadmiernym stopniu potrzebną, w przypadku służb mundurowych, swobodę w kształtowaniu postępowania mającego na celu ocenę przydatności funkcjonariusza do służby. Określenie kryteriów oraz dokonywanie oceny warunków psychofizycznych niezbędnych do pełnienia służby w Policji, nie stanowi materii prawnej, lecz jest przedmiotem wiedzy specjalistycznej. Dlatego też, ustalenie sztywnych norm prawnych w tej dziedzinie pozostawałoby w sprzeczności z charakterem przedmiotu regulacji. [...] W rozporządzeniu określono właściwość komisji i tryb ich działania, zasady oceny zdolności do służby, a także tryb orzekania o tej zdolności. Podobne upoważnienia zawierają inne ustawy dotyczące służb mundurowych, co oznacza, że zakres ingerencji ustawodawcy w zakres regulacji dotyczących oceny zdolności do służby, został celowo ograniczony. Należy przyznać, że niemal całość materii dotyczącej postępowania przed komisjami lekarskimi ustawodawca przekazał do określenia w rozporządzeniu, ale wymagała tego racjonalność działania ustawodawcy i władzy wykonawczej".

Natomiast w cytowanym już wyroku o sygn. P 61/08 Trybunał Konstytucyjny stwierdził niezgodność § 57 pkt 4 załącznika nr 2 do rozporządzenia w zakresie, w jakim powoduje uznanie policjanta za całkowicie niezdolnego do pełnienia służby z powodu nosicielstwa wirusa HIV bez względu na stan zdrowia, z art. 60 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Powodem tej decyzji było niespełnienie przez zaskarżony przepis warunku proporcjonalności ograniczeń dostępu do służby publicznej. Trybunał Konstytucyjny stwierdził m.in., że przepis ten służy ochronie zdrowia i bezpieczeństwa publicznego, lecz jest nadmiernie restrykcyjny. "O ile nosicielstwo wirusa HIV niewątpliwie uznać należy za niepożądane w wypadku służby patrolowo-interwencyjnej (tu konieczna wydaje się być bowiem kategoria zdrowia A), o tyle pozostaje jednak wiele stanowisk, na których nie ma ono większego znaczenia (np. w administracji policyjnej, szkolnictwie, pionach analitycznych czy - co istotne w wypadku skarżącego w postępowaniu przed sądem pytającym, pracującego jako technik policyjny - laboratoriach policyjnych). W pracę na tych stanowiskach nie jest bowiem z założenia wpisane statystycznie większe ryzyko kontaktu z zakażoną krwią niż w wypadku typowych prac umysłowych (np. urzędniczych)". Tymczasem "zaskarżony przepis wydaje się w maksymalny sposób chronić zdrowie publiczne (które w wypadku policjantów pracujących na stanowiskach biurowych w istocie nie jest nadmiernie zagrożone) kosztem konkretnego konstytucyjnego prawa do służby nosicieli wirusa HIV, zamiast dążyć do możliwie największej realizacji obu wartości". Analizując skutki tego orzeczenia, Trybunał Konstytucyjny zasygnalizował, że "podobne wątpliwości konstytucyjne budzi także § 57 pkt 5 załącznika nr 2 [do rozporządzenia], powodujący automatyczne uznanie niezdolności do służby w Policji osób chorych na AIDS. Choroba ta może bowiem mieć różny przebieg, także łagodny, a występujące w jej ramach dolegliwości nie w każdym wypadku przesądzają o całkowitej niezdolności do służby w Policji".

Ustalenia Trybunału Konstytucyjnego co do zasad badania stanu zdrowia policjantów, zawarte w omówionych wyżej wyrokach o sygn. K 36/00 i P 61/08, powinny mieć odpowiednie zastosowanie także do strażaków.

Wymaganie od policjantów i strażaków ponadprzeciętnie dobrego stanu zdrowia jest w sposób oczywisty uzasadnione charakterem ich pracy, która wymaga dużej dyspozycyjności, odporności na stres i sprawności fizycznej. Co do zasady, wprowadzanie regulacji prawnych, gwarantujących selektywność naboru do Policji i Państwowej Straży Pożarnej, jest więc przydatne do realizacji wartości wymienionych w art. 31 ust. 3 Konstytucji i nie może być traktowane jako naruszenie godności funkcjonariuszy w rozumieniu art. 30 Konstytucji. Już bez szczegółowej wiedzy medycznej można stwierdzić, że odpowiedni stan zdrowia funkcjonariuszy jest konieczny dla wypełniania przez nich zadań z zakresu bezpieczeństwa i porządku publicznego. Eliminacja z Policji i Państwowej Straży Pożarnej osób chorych na choroby zakaźne pozwala także na zminimalizowanie ryzyka przypadkowego zakażenia podczas interwencji lub akcji ratunkowej (por. art. 68 ust. 4 Konstytucji: "Władze publiczne są obowiązane do zwalczania chorób epidemicznych (...)").

Powyższa argumentacja ma zastosowanie także in concreto w odniesieniu do badanych przepisów - przewlekłe zapalenie wątroby, zespół nabytego upośledzenia odporności (AIDS) oraz nosicielstwo wirusa HIV mogą być istotnym przeciwwskazaniem do służby w Policji i Państwowej Straży Pożarnej - przynajmniej na niektórych stanowiskach i przez niektóre osoby (nieposiadające np. unikalnych kwalifikacji). Wskazane choroby mogą w sposób istotny obniżać zdolność do służby (np. uniemożliwiać wykonywanie zadań wymagających intensywnego wysiłku fizycznego), a podejmowanie przez cierpiących na nie funkcjonariuszy niektórych czynności (np. udzielanie pierwszej pomocy) może wiązać się z ryzykiem zakażenia wirusem HIV lub wirusami zapalenia wątroby.

Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, ewentualna całkowita niezdolność do służby policjantów i strażaków cierpiących na wspomniane choroby powinna być ustalana przez komisje lekarskie na podstawie przepisów, które pozostawiają im przynajmniej minimalny margines oceny. Ocena stanu zdrowia jest zawsze decyzją medyczną, a jej przełożenie na kryteria prawne (poszczególne kategorie zdrowia) powinno uwzględniać tę okoliczność. To komisje lekarskie (a nie Minister Spraw Wewnętrznych w zaskarżonym rozporządzeniu) powinny orzekać, czy dany nosiciel wirusa HIV, osoba chora na AIDS lub przewlekłe wirusowe zapalenie wątroby jest całkowicie niezdolna do pracy w Policji albo Państwowej Straży Pożarnej na jakimkolwiek stanowisku (kategoria zdrowia D), czy też mógłby być efektywnym pracownikiem na niektórych stanowiskach (kategoria zdrowia C), np. niewiążących się ze zwiększonym ryzykiem kontaktu z krwią.

Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę, że podstawową metodą profilaktyki przewlekłych chorób zakaźnych (w tym AIDS i wirusowego zapalenia wątroby) nie jest ani zwalnianie nosicieli z pracy, ani ich izolowanie od społeczeństwa. Dobra integracja społeczna osoby chorej, jej zaangażowanie w życie zawodowe i prywatne pozwalają na bardziej optymistyczne prognozy co do rozwoju choroby i zmniejszają prawdopodobieństwo zachowań ryzykownych (np. świadomego lub nieświadomego rozprzestrzeniania wirusa).

Wyrok TK z dnia 10 grudnia 2013 r., U 5/13, OTK-A 2013/9/136, Dz.U.2013/1612

Standard: 6807 (pełna treść orzeczenia)