Prawo do odmowy zeznań małoletniego świadka (art. 182 § 1 k.p.k.)

Żaden z przepisów procesowych nie uzależnia występowania w charakterze świadka od uzyskania określonego wieku. W znaczeniu procesowym świadkiem jest bowiem każda osoba, która w takim charakterze została wezwana do złożenia zeznań (art. 177 § 1 k.p.k.), zaś świadkiem w znaczeniu faktycznym jest osoba, która widziała określone zdarzenie (zob. J. Tylman, T. Grzegorczyk, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2011, s. 504 - 505). Na możliwość przesłuchania w charakterze świadka osób, które w chwili przeprowadzenia tej czynności nie przekroczyły 15 lat, wskazują wprost przepisy art. 185a § 1 k.p.k. i art. 185b § 1 i 2 k.p.k. Skoro więc osoba małoletnia, nawet poniżej 15 roku życia może być świadkiem, tym samym przysługuje jej prawo do odmowy zeznań w stosunku do osoby najbliższej (art. 182 § 1 k.p.k.).

Wobec niepouczenia pokrzywdzonej o wymienionym uprawnieniu, doszło więc do naruszenia przepisu art. 191 § 2 k.p.k. w zw. z art. 182 § 1 k.p.k. Błąd ten powielono trzykrotnie i dostrzeżono go dopiero przy ponownym rozpoznaniu sprawy w pierwszej instancji. W piśmiennictwie prawniczym wskazuje się zaś, że brak stosownego pouczenia prowadzi do tego, że zeznania świadka, który nie wiedział o przysługujących mu uprawnieniach, nie mogą stanowić dowodu (zob. P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2007, s. 894). Nie mogą zostać wykorzystane jako dowody w sprawie nie tylko zeznania złożone przez osobę, która skorzystała z przysługującego jej prawa do odmowy ich złożenia, lecz także takie jej wypowiedzi, które zostały złożone przy braku świadomości osoby przesłuchiwanej, co do przysługującego jej uprawnienia, w którym to przedmiocie, wobec braku stosownego pouczenia, nie mogła się wypowiedzieć (zob. post. SN z 5 stycznia 2006 r., III KK 195/05, OSNKW 2006/4/39; wyr. SN z 21 marca 2013 r., III KK 268/12, Lex nr 1311768).

Od obowiązku poinformowania świadka o uprawnieniu z art. 182 § 1 k.p.k. nie zwalnia nawet bierność profesjonalnego przedstawiciela strony, której praw pouczenie ma dotyczyć (zob. wyr. SA w Krakowie z 2 lutego 1994 r., II AKr 248/93, KZS 1994/2/21), tym bardziej, że przepis art. 191 § 2 k.p.k. wyraźnie zobowiązuje organ procesowy do pouczenia świadka o przysługującym mu prawie do odmowy zeznań.

W doktrynie prawa karnego procesowego przyjmuje się, że wadliwe czynności procesowe mogą być, co do zasady, naprawione przez uchylanie uchybień. O ile jednak sama możliwość naprawienia wadliwych czynności procesowych nie budzi zastrzeżeń, o tyle zakres tych czynności, a zwłaszcza sposób usuwania wad, podlega różnym ocenom (zob. K. Woźniewski, Prawidłowość czynności procesowych w polskim procesie karnym, Gdańsk 2010, s. 246-251 oraz cytowaną tam literaturę i orzecznictwo). Kwestie możliwości usuwania wad czynności procesowych w doktrynie prawa karnego procesowego ujmuje się od strony negatywnej wskazując przypadki, kiedy konwalidacja czynności procesowych jest niemożliwa, wyłączając m.in. możliwość konwalidowania czynności dowodowych objętych niektórymi zakazami dowodowymi (zob. J. Tylman, T. Grzegorczyk, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2011, s. 408; S. Waltoś, P. Hofmański, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2013, s. 58-59).

Możliwa jest zatem taka sytuacja procesowa, że od tego samego świadka, jako źródła dowodu, pochodzić będą środki dowodowe uzyskane w następstwie prawidłowo i nieprawidłowo przeprowadzonych czynności dowodowych. W drugim wypadku, jeżeli wada czynności dowodowej polegała na jej przeprowadzeniu, np. wbrew zakazowi dowodowemu, czynność dowodowa nie będzie mogła być konwalidowana, a uzyskany w taki sposób środek dowodowy stanowić podstawy dokonywanych w sprawie ustaleń faktycznych.

Pokrzywdzona świadoma możliwości wyboru, tj. złożenia zeznania bądź odmówienia zeznania, zdecydowała się zeznanie złożyć. W takim wypadku, wola złożenia zeznania obejmuje całość jej zeznań, w tym także wcześniejsze depozycje. Pierwotna wadliwość czynności przesłuchania pokrzywdzonej i złożonych przez nią zeznań została bowiem uchylona przez późniejsze stanowcze i nieskrępowane oświadczenie o woli złożenia zeznania.

Jeżeli świadek będący osobą najbliższą dla oskarżonego korzysta z uprawnienia określonego w art. 182 § 1 k.p.k. i składa zeznania odmienne niż poprzednio lub występują inne okoliczności, o których mowa w art. 391 § 1 k.p.k., jest możliwe odczytanie wcześniejszych zeznań tego świadka celem wyjaśnienia sprzeczności, nawet wtedy, gdy zostały one złożone pomimo niepouczenia go o prawie do odmowy zeznań.

Wyrok SN z dnia 19 listopada 2015 r., II KK 212/15

Standard: 17006 (pełna treść orzeczenia)