Usiłowanie nieudolne

1. Zawarte w art. 13 § 2 k.k. wyrażenie: „brak przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim czynu zabronionego” oznacza brak takiego przedmiotu, który należy do zbioru desygnatów znamienia przedmiotu czynności wykonawczej typu czynu zabronionego, do którego popełnienia zmierza sprawca.

2. Pociągnięcie do odpowiedzialności karnej sprawcy usiłowania nieudolnego (art. 13 § 2 k.k.) może być in concreto uwarunkowane poczynionymi ustaleniami co do zamiaru popełnienia czynu zabronionego na określonym przedmiocie.

Usiłowanie nieudolne ma podstawowe cechy usiłowania udolnego (zamiar, bezpośrednie zmierzanie do dokonania, brak dokonania), ale między obiema tymi postaciami usiłowania zachodzi zasadnicza różnica strukturalna. Mimo że każde usiłowanie jest formą przestępstwa bez stadium dokonania, to jak trafnie zauważa się w pytaniu prawnym, w usiłowaniu udolnym dokonanie jest zawsze potencjalnie możliwe, a przy usiłowaniu nieudolnym dokonanie nigdy nie może nastąpić. Można rzecz ująć obrazowo w ten sposób, że sprawca usiłowania nieudolnego, zmierzający do zrealizowania zamiaru, wchodzi w „ślepą uliczkę”, o czym jednak nie wie, gdyż żaden znak na drodze bezprawnego zachowania, którą podąża, nie informuje go, że nie ma przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim przedsiębranego czynu zabronionego, czy też że środek, którego używa, nie nadaje się do popełnienia czynu zabronionego (tych determinantów sprawca „nie uświadamia sobie”). Zachowanie sprawcy jest zatem od początku jałowe w tym sensie, że jest skazane na niepowodzenie w osiągnięciu celu, jakim jest dokonanie czynu zabronionego.

Nieskuteczność sprawcy wynika z przystąpienia do realizacji zamiaru przy błędnym wyobrażeniu o elementach rzeczywistości warunkujących dojście do stadium dokonania. Błąd sprawcy ma tutaj inny charakter niż te, które wyłączają odpowiedzialność karną na podstawie art. 28-30 k.k. (błąd co do okoliczności stanowiącej znamię przestępstwa, błąd co do okoliczności wyłączającej bezprawność lub winę lub błąd co do bezprawności).

Przy usiłowaniu nieudolnym błąd sprawcy polega na urojeniu, że na drodze realizacji zamiaru jest przedmiot nadający się do popełnienia na nim czynu zabronionego, czy też na mylnym przeświadczeniu, że użyty środek nadaje się do popełnienia takiego czynu. Błąd sprawcy ma zatem odwrotny kierunek w stosunku do kategorii błędów, które na podstawie art. 28-30 k.p.k. wyłączają odpowiedzialność karną.

Skrótowo rzecz ujmując, w odniesieniu np. do błędu, o którym mowa w art. 28 § 1 k.k., odpowiedzialność karną wyłącza usprawiedliwiona nieświadomość sprawcy, że w jego zachowaniu zawiera się okoliczność stanowiąca znamię czynu zabronionego, natomiast odpowiedzialność za usiłowanie nieudolne zachodzi w razie urojenia sobie przez sprawcę, że znamię czynu zabronionego (w realiach zagadnienia prawnego – byt przedmiotu czynności wykonawczej) będzie wypełnione.

Brak możliwości dojścia do stadium dokonania w usiłowaniu nieudolnym oznacza, że zachowanie sprawcy nie zagraża dobrom prawnym chronionym poszczególnymi typami czynów zabronionych. Mimo to ustawodawca klasyfikuje usiłowanie nieudolne jako formę popełnienia przestępstwa. A skoro tak, to w konstrukcji normatywnej usiłowania nieudolnego muszą zawierać się wszystkie elementy struktury przestępstwa określone w art. 1 § 1-3 k.k. Należy do nich, między innymi, społeczna szkodliwość czynu w stopniu wyższym niż znikomy. Jeśli jednak zważyć, że usiłowanie nieudolne, jak już zauważono, z samej definicji jest czynem, który nie może doprowadzić do dokonania, a tym samym stworzyć zagrożenia dla dobra prawnego, to prima facie społeczna szkodliwość takiego zachowania jawi się jako iluzoryczna.

W piśmiennictwie prawniczym stawiano wręcz pytanie o racjonalność penalizowania zachowań opisanych w art. 13 § 2 k.k., zwłaszcza w aspekcie zgodności z konstytucyjną zasadą proporcjonalności przy regulowaniu przez ustawodawcę granic odpowiedzialności karnej. Przy rozważaniu tego dylematu przyjmuje się, że niezależnie od braku zagrożenia dla dobra prawnego, penalizacja usiłowania nieudolnego znajduje jednak uzasadnienie aksjologiczne. Wskazuje się tu na konieczność zapobiegania potencjalnemu niebezpieczeństwu sprawcy. W każdym jednak razie kryminalizacja usiłowania nieudolnego, jako zachowania nieprowadzącego do dokonania czynu zabronionego, a przez to nie zagrażającego dobru prawnemu, ma swoją wyraźną systemową specyfikę, odróżniającą tę formę popełnienia przestępstwa od wszystkich pozostałych.

Usiłowanie nieudolne zachodzi wtedy, gdy jeszcze przed jego podjęciem (ex ante) obiektywny stan rzeczywistości przesądza o tym, że zachowanie sprawcy nie doprowadzi do dokonania z przyczyn wymienionych w art. 13 § 2 k.k. Jeśli natomiast, ograniczając rozważania do przedmiotu „nadającego się”, sprawca nie posunie się do dokonania, uznając że przedmiot znajdujący się już w zasięgu jego czynności sprawczej nie jest przez niego pożądany, to czyn taki z pozycji ex ante nie może uchodzić za usiłowanie nieudolne, gdyż dokonanie nie jest w takich warunkach niemożliwe (wyrok SN z dnia 29. 11 1976r., I KR 196/76, postanowienie SN z 28.04.2011, V KK 33/11).

Nie będzie usiłowaniem nieudolnym w rozumieniu art. 13 § 2 k.k. zachowanie osoby, które nie może doprowadzić do dokonania czynu zabronionego wtedy, gdy nieskuteczność zmierzania do dokonania wynika z innych przyczyn niż brak przedmiotu nadającego się do dokonania na nim czynu zabronionego lub użycie środka nie nadającego się do dokonania czynu zabronionego. Czyn taki w ogóle nie stanowi formy popełnienia przestępstwa. Zachowanie tego rodzaju określa się w piśmiennictwie jako przestępstwo urojone.

Powyższe uwagi charakteryzują swoistość usiłowania nieudolnego odróżniającą je od usiłowania udolnego. Pozwalają na konkluzywne stwierdzenie, że tę formę przestępstwa stanowi zachowanie sprawcy, ukierunkowane na popełnienie czynu zabronionego, które jednak nigdy nie doprowadzi do dokonania takiego czynu, ze względu na okoliczności wymienione w art. 13 § 2 k.k.

Specyfika usiłowania nieudolnego przejawia się w obiektywnej niemożliwości dokonania czynu zabronionego (nie musi to dotyczyć typów przestępstw chroniących więcej niż jedno dobro prawne, np. rozboju, gdzie nieudolność usiłowania może odnosić się tylko do jednego z tych dóbr). Jeśli powiązać tak rozumianą nieudolność z „brakiem przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim czynu zabronionego”, jako jej przyczyną, to brak owego przedmiotu należy pojmować dosłownie i jednoznacznie – jako przeszkodę przesądzającą o tym, że sprawca zmierzający bezpośrednio do dokonania, nie jest w stanie tak zmodyfikować swojego zachowania, by popełnienie czynu zabronionego określonego typu stało się możliwe. W sytuacji, w której w pochodzie przestępstwa, w zasięgu czynności wykonawczej sprawcy, istnieją przedmioty z kategorii określonych w typie przestępstwa, zabraknie ustawowego warunku usiłowania nieudolnego.

W przepisie definiującym usiłowanie nieudolne cechą dopełniającą stronę podmiotową jest nieświadomość sprawcy co do tego, że nie ma przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim czynu zabronionego, w związku z czym dokonanie jest niemożliwe.

sformułowanie w art. 13 § 2 k.k. „brak przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim czynu zabronionego” oznacza to, iż na drodze zmierzającej do dokonania sprawca nie napotka żadnych desygnatów znamienia przedmiotu czynności wykonawczej typu przestępstwa, które zamierza popełnić. Opis zachowania sprawcy odpowiadający znamionom określonym w przepisie typizującym czyn zabroniony wypełnia wzorzec pełnego iter delicti.

Z brzmienia art. 13 § 2 k.k. wynika, że określa się w nim formę popełnienia przestępstwa każdego typu, ale w takiej sytuacji, gdy sprawca wszedł na drogę, która nie doprowadzi do dokonania jakiegokolwiek z nich ze względu na to, iż pozostawał w nieświadomości, iż nie ma przedmiotu nadającego się do skierowania nań czynności wykonawczej.

Nie ma racjonalnych przesłanek by zakładać, że przepisy art. 115 § 1 k.k. i w art. 13 § 2 k.k., zamieszczone w części ogólnej kodeksu karnego, operują pojęciem czynu zabronionego w różnych znaczeniach. Jest ono tożsame, a jako takie przesądza o tym, że czyn zabroniony w każdym z tych przepisów oznacza uniwersalny ustawowy wzorzec karalnego naruszenia normy sankcjonowanej. Odrzucić zatem należy taką interpretację, według której pojęcie czynu zabronionego w art. 13 § 2 k.k. utożsamiałoby się nie z ustawowym wzorcem typów czynu zabronionego, lecz z zachowaniem sprawcy w określonych, niepowtarzalnych okolicznościach, realizującym konkretny zamiar. Przyjęcie tego drugiego znaczenia znamionowałoby przekierunkowanie wykładni językowej z odkodowania normy z tekstu ustawy (dedukcja) na indukcyjne poszukiwanie treści normy, co naruszałoby uznaną powszechnie dyrektywę wykładni językowej. 

Przy braku werbalnego związania w art. 13 § 2 k.k. „przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim czynu zabronionego” z zamiarem sprawcy, właściwość „nadawania się” oznacza to tylko, że przedmiot, którego braku sprawca nie uświadamia sobie, należy do zbioru określonego znamieniem przedmiotu czynności wykonawczej typu przestępstwa. Zgodnie z zakresem normowania popełnienie czynu na którymkolwiek z przedmiotów należących do tego zbioru narusza dobro prawne chronione typem przestępstwa. Jeśli przedmiot ów znajduje się w zasięgu czynności wykonawczej przedsięwziętej przez sprawcę, to nie można przyjąć, że dokonanie nie jest możliwe ze względu na brak przedmiotu „nadającego się”. Ponownie zatem aktualizuje się wniosek, że zachowanie sprawcy, który w takiej sytuacji zmierzał bezpośrednio do dokonania, nie będzie odpowiadać podstawowej właściwości usiłowania nieudolnego, jako nigdy niemogącego doprowadzić do dokonania, w odróżnieniu od usiłowania udolnego – potencjalnie zawsze mogącego osiągnąć stadium dokonania. Przeciwne założenie oznaczałoby, że wybór desygnatów przez sprawcę na każdym etapie popełnienia czynu, zawężałby do nich tylko samo istnienie przedmiotu znamienia czynności wykonawczej. Treść art. 13 § 2 k.k. nie daje podstaw dla takiego wnioskowania wykładnią językową przy braku wyspecyfikowania znamienia przedmiotu czynności wykonawczej atrybutami strony podmiotowej. Konkludując należy stwierdzić, że każdy przedmiot o właściwościach przedmiotu czynności wykonawczej typu przestępstwa jest przedmiotem nadającym się do popełnienia na nim czynu zabronionego w rozumieniu art. 13 § 2 k.k.

Wnioski oparte na wykładni systemowej i językowej potwierdza wykładnia funkcjonalna, z założenia uwzględniająca ratio legis przepisu, ale w tym wypadku także cel wyodrębnienia usiłowania nieudolnego jako formy popełnienia przestępstwa. Jak już powiedziano przy dokonywaniu wykładni systemowej, ustawodawca zakreślił pole penalizacji usiłowania nieudolnego jako formy przestępstwa, w którego popełnieniu nie dochodzi do zagrożenia dla dobra prawnego chronionego typem czynu zabronionego. Kryminalizując usiłowanie w obu jego postaciach w zależności od tego, czy dokonanie jest możliwe, czy niemożliwe, a więc zagrażające bądź niezagrażające dobru prawnemu, racjonalny ustawodawca formułował przepisy art. 13 § 1 i § 2 k.k. tak, by granica modelowa między udolnością i nieudolnością nie mogła być relatywizowana do zamiaru sprawcy mogącego przybierać różny kształt zależnie od konkretnych okoliczności czynu, wyłaniających się w fazie zmierzania do dokonania.

Rozdzielenie obu rodzajów usiłowania w art. 13 § 1 i 2 k.k. należy postrzegać jako jednoznaczne i dychotomiczne. Funkcjonalna interpretacja art. 13 § 2 k.k., uwzględniająca ten aspekt, przemawia zdecydowanie za obiektywistycznym postrzeganiem analizowanego znamienia, odpowiadającym opisowi ustawowemu. Pod tym tylko warunkiem możliwa jest ocena ex ante, że dokonanie czynu zabronionego o znamionach określonego typu jest możliwe lub niemożliwe. Cecha przedmiotu kwalifikująca go do zbioru oznaczonego znamieniem ustawowym przesądza o tym, że jest „przedmiotem nadającym się do popełnienia na nim czynu zabronionego”.

Obie postacie usiłowania, o których mowa w art. 13 § 1 i 2 k.k., są formami przestępstwa popełnionego umyślnie, a więc jak to ujęto w art. 13 § 1 k.k., w zamiarze popełnienia czynu zabronionego. Należy w związku z tym podkreślić, że przypisanie sprawcy odpowiedzialności za usiłowanie, jak każdej odpowiedzialności karnej, opiera się na zasadzie subiektywizacji. Stąd też granice tej odpowiedzialności są zakreślone w zależności od tego, jak w czynie sprawcy są wypełnione znamiona strony podmiotowej i wina. Nie można pociągać sprawcy do odpowiedzialności karnej za usiłowanie nieudolne ponad granice jego umyślności. Te zaś wyznacza zamiar sprawcy, rozumiany jako ukierunkowane zachowanie na osiągnięcie określonego celu i sterowanie tym zachowaniem. Nie ma zatem podstaw do nałożenia odpowiedzialności karnej za przestępstwo umyślne w takim zakresie, w jakim nie byłoby ono objęte zamiarem sprawcy.

Treść i granice zamiaru sprawcy usiłowania nieudolnego nie stanowią tu przedmiotu wykładni przepisów prawa. Te komponenty strony podmiotowej podlegają ustaleniu w konkretnym postępowaniu karnym i jako takie stanowią substrat stosowania prawa materialnego. Ustalenia faktyczne co do zamiaru sprawcy są in concreto podstawą opisu, w tym granic przypisanego sprawcy usiłowania, także w zakresie desygnatów przedmiotu czynności wykonawczej, na które jego zamiar był ex ante ukierunkowany. Ostatecznie zatem, przy braku zamiaru popełnienia przez sprawcę czynu zabronionego na przedmiotach, które znajdowały się faktycznie w zasięgu jego czynności sprawczej i niedokonanie na nich czynu zabronionego, zakres przypisywalnego sprawcy usiłowania nieudolnego może wiązać się tylko z niedokonaniem czynu zabronionego na przedmiotach, objętych jego zamiarem.

Z wszystkich tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę zawierającą wykładnię wyrażenia „brak przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim czynu zabronionego”, jako jednej z przesłanek braku zagrożenia usiłowania nieudolnego dla dobra prawnego, na które skierowany jest czyn sprawcy (pkt 1), uzupełniając ją zastrzeżeniem uwzględniającym znaczenie strony podmiotowej czynu dla przypisania sprawcy usiłowania nieudolnego (pkt 2).

Uchwała SN (7) z dnia 19 stycznia 2017 r., I KZP 16/16

Standard: 10975 (pełna treść orzeczenia)