Lucrum inhonestum vel illicitum

Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę, że od czasów starożytnych w europejskich porządkach prawnych obecna jest myśl, że korzyści majątkowe uzyskane sprzecznie z prawem (lucrum inhonestum vel illicitum) nie korzystają z ochrony. Myśl ta przejawia się w unormowaniu różnych instytucji prawnych, jak choćby w kształcie odpowiedzialności odszkodowawczej, która nigdy nie obejmuje składników majątkowych nabytych przez poszkodowanego na skutek działań nielegalnych. Jej wyrazem jest także instytucja przepadku świadczenia, przedmiotu, korzyści majątkowej, przewidziana w wielu przepisach obowiązującego prawa. Wbrew sugestii płynącej z uzasadnień pytań prawnych, nie zawsze jest on środkiem represji karnej. Wspólną myślą leżącą u podstaw wszystkich unormowań przewidujących przepadek jest niedopuszczenie do bogacenia się dzięki czynom niezgodnym z prawem; chodzi o to, by działania naruszające prawo nie stały się źródłem korzyści, czy też inaczej - by działania te nie były opłacalne dla podmiotów nieprzestrzegających przepisów. Taka ratio legis wynika zarówno z regulacji prawa karnego, jak i cywilnego. Przykładowo, zgodnie z art. 44 § 1 k.k. "sąd orzeka przepadek przedmiotów majątkowych pochodzących bezpośrednio z przestępstwa", a art. 45 § 1 k.k. przewiduje obligatoryjny przepadek korzyści majątkowej osiągniętej chociażby pośrednio z przestępstwa albo równowartości takiej korzyści. Obowiązujący kodeks karny traktuje przepadek rzeczy, korzyści majątkowej lub ich równowartości jako jeden z tzw. środków karnych. Przepadek świadczenia przewidziany w art. 412 k.c. ma natomiast charakter fakultatywny i dotyczy świadczenia w sytuacji, gdy "świadczenie to zostało świadomie spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym". Ustawa przewiduje także przepadek wartości świadczenia, gdy samo świadczenie zostało zużyte lub utracone. O przepadku orzeka sąd na skutek powództwa Skarbu Państwa (ewentualnie zgłoszenia interwencji głównej). Trybunał pomija prezentację historycznych źródeł instytucji przewidzianej w art. 412 k.c. (tzw. condictio ob turpem vel iniustam causam), gdyż nie jest to potrzebne dla oceny konstytucyjności kwestionowanych przepisów. Treść cytowanych przepisów prawa karnego i cywilnego potwierdza, że celem wprowadzenia przepadku jest odebranie bezprawnie uzyskanej korzyści majątkowej. Wspólna ratio legis regulacji to zapobieżenie sytuacji, w której sprawca mógłby się wzbogacić dzięki przestępstwu czy czynowi niedozwolonemu.

Inną kwestią jest natomiast sposób realizacji słusznej zasady, że korzyści uzyskane z naruszeniem ustawy podlegają przepadkowi. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego, jednym z elementów składających się na wyrażoną art. 2 Konstytucji zasadę demokratycznego państwa prawnego jest wymaganie przyzwoitej legislacji. Nawet odrzucając represyjną funkcję przepadku i traktując go jako cywilnoprawny, obiektywnie istniejący obowiązek zwrotu korzyści uzyskanej z naruszeniem prawa, trzeba określić zasady rządzące tym obowiązkiem. Tymczasem ustawodawca ograniczył się do wprowadzenia sankcji przepadku, stwierdzanej przez sąd, pomijając całkowicie tryb dochodzenia roszczeń Skarbu Państwa przeciwko konkretnym osobom fizycznym. Istniejący stan prawny jest przyczyną rozbieżności praktyki organów państwowych i orzecznictwa, czego najlepszym dowodem są stany faktyczne spraw, na tle których zostały sformułowane pytania prawne w niniejszej sprawie.

Trybunał Konstytucyjny wyraża przekonanie, że w sytuacji gdy przepis przewiduje istotną dolegliwość majątkową, konieczne jest sprecyzowanie przynajmniej podmiotu, którego ma ona dotyczyć, i przesłanek, od których jej stosowanie jest uzależnione. Nawet w przypadkach, gdy przepadek służy jedynie pozbawieniu korzyści uzyskanej niezgodnie z prawem, a zatem nie ma charakteru czysto represyjnego, ustawodawca uzależnia orzeczenie go od okoliczności podmiotowych. Na tle art. 412 k.c. sąd ocenia, czy spełnieniu świadczenia towarzyszyła świadomość celu, którym ma być zapłata za popełnienie czynu zabronionego lub niegodziwego.

Wyrok TK z dnia 13 lipca 2004 r., P 20/03, OTK-A 2004/7/64, Dz.U.2004/167/1760

Standard: 210 (pełna treść orzeczenia)