Normatywny charakter preambuły konstytucji

Trybunał Konstytucyjny przypomniał, że istnieją wątpliwości co do normatywnego charakteru preambuły ustawy zasadniczej (por. wyrok TK z 13 stycznia 2004 r., sygn. SK 10/03, OTK ZU nr 1/A/2004, poz. 2). Wynikają one stąd, że z tekstu tej preambuły nie można wyprowadzić norm prawnych w znaczeniu ścisłym (zob. wyrok TK z 11 maja 2005 r., sygn. K 18/04, OTK ZU nr 5/A/2005, poz. 49). We wstępie do Konstytucji z 1997 r. zawarta została charakterystyka drogi ustrojowej Polski, wraz z podkreśleniem doświadczeń niepodległościowych i demokratycznych, wskazanie uniwersalnych wartości konstytucyjnych oraz podstawowych zasad organizujących życie wspólnoty państwowej, takich jak: demokracja, poszanowanie praw jednostki, współdziałanie władz, dialog społeczny oraz zasada pomocniczości (subsydiarności) (zob. sygn. K 18/04). W świetle najnowszej doktryny konstytucjonalistycznej, jest to wystarczające do uznania normatywności preambuły Konstytucji (por. L. Garlicki, Wstęp, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. 5, red. L. Garlicki, Warszawa 2007, s. 18; zob. też P. Chybalski, Opinia do wniosku Prezydenta RP do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie katalogu osób uprawnionych do otrzymania paszportu dyplomatycznego, "Zeszyty Prawnicze Biura Analiz Sejmowych" nr 3-4/2008, s. 242; S. Rozmaryn, Konstytucja jako ustawa zasadnicza PRL, Warszawa 1961, s. 61-70). Tendencja do normatywizacji wstępu do ustawy zasadniczej jest nieuchronna na gruncie systemu prawa stanowionego, według którego konstytucja jest najwyższym aktem prawnym, o najwyższej mocy obowiązywania, co dotyczy także jej preambuły jako integralnej części Konstytucji (zob. A. Jamróz, [w:] Prawo. Administracja. Obywatele. Profesorowi Eugeniuszowi Smoktunowiczowi, Białystok 1997, s. 107-108).

"Preambuła jest częścią tekstu Konstytucji, a jej wypowiedzi mogą mieć, na tle określonej sprawy, zwłaszcza w związku z konkretnymi przepisami Konstytucji, walor normatywny" (wyrok TK z 27 listopada 2007 r., sygn. SK 39/06, OTK ZU nr 10/A/2007, poz. 127). Przy czym charakter normatywny preambuły przejawia się w różnych aspektach. Po pierwsze, ma on wymiar interpretacyjny, polegający na wskazaniu sposobu rozumienia zarówno pozostałych przepisów konstytucyjnych, jak też całokształtu przepisów składających się na system polskiego prawa (zob. L. Garlicki, op. cit., s. 19; por. też sygn. K 18/04). Po drugie, normatywność postanowień preambuły wiąże się z ich wykorzystywaniem w procesie budowania norm konstytucyjnych, poprzez wydobywanie z nich treściowych elementów dla konstruowanej normy (tzw. "sytuacja współstosowania") (zob. L. Garlicki, op.cit., s. 19). Po trzecie, znaczenie normatywne wstępu do Konstytucji może polegać na samodzielnym wyrażaniu zasady konstytucyjnej o charakterze normatywnym, co możliwe jest tylko w sytuacji, gdy brakuje innych przepisów konstytucyjnych dotyczących tej samej kwestii (zob. ibidem).

Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie powoływał się na postanowienia preambuły w swym orzecznictwie, w szczególności kontrolując zgodność określonych przepisów z jej postanowieniami w zakresie wynikających z preambuły zasad: suwerenności Narodu Polskiego, współdziałania władz i dialogu społecznego, pomocniczości oraz rzetelności i sprawności działania instytucji publicznych (zob. w szczególności wyroki TK: sygn. K 18/04; z 18 lipca 2006 r., sygn. U 5/04, OTK ZU nr 7/A/2006, poz. 80; z 3 listopada 2006 r., sygn. K 31/06, OTK ZU nr 10/A/2006, poz. 147; z 12 marca 2007 r., sygn. K 54/05, OTK ZU nr 3/A/2007, poz. 25 oraz M. Stefaniuk, Preambuła do Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, "Annales UMCS" 2003/2004 i cytowane tam orzeczenia TK).

Wyrok TK z dnia 16 grudnia 2009 r., Kp 5/08, OTK-A 2009/11/170, M.P.2009/81/1040

Standard: 60 (pełna treść orzeczenia)

Nie ulega wątpliwości, że w okresie zmian ustrojowych wzrasta normatywne znaczenie wstępu do ustawy. Stanowi ona bardzo ważną wskazówkę przy interpretacji przepisów aktu który poprzedza. Stanowisku takiemu Trybunał Konstytucyjny dawał wielokrotnie wyraz, powołując się na treść wstępu do konstytucji. Wstęp do Konstytucji (także ustaw) była często punktem odniesienia przy formułowania konkretnych norm powszechnie obowiązujących oraz ich wykładni. "Rozwój sądownictwa konstytucyjnego w Europie i Polsce - słusznie stwierdza J. Boć (Konstytucje Rzeczypospolitej oraz komentarz do Konstytucji RP z 1997 r., Wrocław 1998, s. 12-13) - zwiększył zainteresowanie nie tylko treścią poszczególnych artykułów ustawy zasadniczej ale i tak zwaną aksjologią jej tekstu. Nowoczesny trybunał konstytucyjny nie może orzekać nie odwołując się do różnego rodzaju wartości. Największy ich zasób zawierają wstępy do ustaw zasadniczych. Przedsłowie do konstytucji wyraża oprócz jej przewodnich idei oraz podstawowych zasad, inne rozstrzygnięcia ustawodawcy najdonioślejszych zagadnień prawnych. Pominięcie w orzecznictwie podstawowego organu stojącego na straży konstytucji tego swoistego konspektu jej zawartości podważałoby dzisiaj prawowitość i trafność podejmowanych rozstrzygnięć. Bez stałego uwzględniania wstępu, będą one ułomne i nie będą w pełni wyrażać całego bogactwa treściowego największego prawa RP (...) Postępująca jurydyzacja całego tekstu konstytucyjnego byłaby w sprzeczności z traktowaniem wstępu jako deklaracji ideowo-politycznej".

Już we wstępie do konstytucji ustrojodawca wskazując na porządek aksjologiczny, na której oparte są unormowania zawarte w jej przepisach, wspomina o "gorzkich doświadczeniach z czasów gdy podstawowe wolności i prawa były w naszej Ojczyźnie łamane". Podkreśla się też, że Rzeczpospolita Polska "odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia" o swoim losie winna wdzięczność "przodkom za ich pracę, za walkę o niepodległość okupioną ofiarami". Wynikająca z tych wartości potrzeba wdzięczności wobec osób walczących o wolność i suwerenność Rzeczypospolitej Polskiej została w dalszej części konstytucji jeszcze silniej podkreślona przez treść art. 19. Tak sformułowana treść przepisów konstytucji stanowić może dla ustawodawcy podstawę odniesienia do formułowania ocen wydarzeń z lat 1944 - 1956, do wskazania winnych zbrodni oraz do tworzenia systemu pomocy osobom, które w wyniku działalności na rzecz niepodległości i suwerenności Rzeczypospolitej Polskiej doznały jakiegokolwiek uszczerbku, lub też były narażone na represje.

Wyrok TK z dnia 15 września 1999 r., K 11/99, OTK 1999/6/116, M.P.1999/30/459

Standard: 61 (pełna treść orzeczenia)