Ustalenie przez sąd wartości przedmiotu sporu (art. 25 k.p.c.)

Zgodnie z art. 25 § 1 k.p.c., sąd może na posiedzeniu niejawnym sprawdzić wartość przedmiotu sporu oznaczoną przez powoda i zarządzić w tym celu dochodzenie. Stosownie zaś do art. 26 k.p.c., po ustaleniu w myśl artykułu poprzedzającego, wartość przedmiotu sporu nie podlega ponownemu badaniu w dalszym toku postępowania.

W świetle art. 26 k.p.c. nie można do postanowień określających nową wartość przedmiotu sporu stosować art. 359 k.p.c. (według którego postanowienia niekończące postępowania w sprawie mogą być uchylane lub zmieniane wskutek zmiany okoliczności sprawy, chociażby były zaskarżone, a nawet prawomocne).

Do ustalenia wartości przedmiotu sporu przez sąd może dojść tylko raz, w wyniku działań sądu podjętych z urzędu lub na zarzut pozwanego. Ustalenie to jest ostateczne, nie ulega zaskarżeniu. Nie ulega kwestii, że jeżeli sprawdzenie wartości przedmiotu sporu nie doprowadziło do przekazania sprawy innemu sądowi właściwemu rzeczowo, ani też do obowiązku uzupełnienia przez powoda opłaty, to wyłączona jest również kontrola tego postanowienia na podstawie art. 380 k.p.c., zgodnie z którym sąd drugiej instancji na wniosek strony rozpoznaje również te postanowienia sądu I instancji, które nie podlegały zaskarżeniu w drodze zażalenia, a miały wpływ na rozstrzygnięcie sprawy.

W doktrynie i orzecznictwie funkcjonuje pogląd, że również sąd, któremu sprawa została przekazana w wyniku sprawdzenia wartości przedmiotu sporu, jest związany ustaleniem tej wartości i nie może ponownie jej sprawdzać. Zgodnie z tym poglądem nie będzie więc miał zastosowania w tej sytuacji art. 200 § 2 k.p.c. stanowiący, że sąd wyższego rzędu, któremu sprawa została przekazana, nie jest związany postanowieniem o przekazaniu sprawy przez sąd niższego rzędu (por. postanowienie SN z dnia 14 grudnia 2007 roku, sygn. akt III CZ 57/07).

Z poglądem powyższym Sąd Apelacyjny nie zgadza się. Niedopuszczalność zastosowania przepisu art. 200 § 2 k.p.c. prowadziłaby bowiem do sytuacji, w której sąd okręgowy nie mógłby uznać się za niewłaściwy z tego powodu, że przy ustalaniu wartości przedmiotu sporu sąd rejonowy przekazujący sprawę popełnił błąd.

Jeśli Kodeks postępowania cywilnego przez sprawdzenie wartości przedmiotu sporu rozumie sprawdzenie stanu faktycznego, to związanie, o jakim mowa w art. 26 k.p.c., nie znajdzie zastosowania w przypadkach, gdy sąd I instancji przy jej ustalaniu naruszy tylko przepisy prawa procesowego wskazujące sposób obliczania tej wartości. Kontrola stosowania przepisów prawa procesowego do ustalonego stanu faktycznego jest pożądana w dalszym toku sprawy, a taką – w braku ustawowego zakazu – będzie prowadził sąd drugiej instancji na podstawie umocowania zawartego w art. 380 k.p.c. Dając sądowi okręgowemu możność badania do czasu wydania wyroku swej niewłaściwości rzeczowej i miejscowej wyłącznej, ustawodawca zapobiega uprawomocnieniu się postanowienia o przekazaniu mu sprawy do czasu rozpoznania apelacji od wydanego przez ten sąd wyroku (art. 363 § 2 k.p.c.). Tym samym poprzez art. 380 k.p.c. ustawodawca pozwala poddać rozpoznaniu sądu drugiej instancji także uchybienia przez sąd rejonowy przepisom o właściwości, które zostały utrwalone w postaci wydanego przez ten sąd postanowienia o przekazaniu sprawy do rozpoznania sądowi wyższego rzędu.

Należy nadto zwrócić uwagę na wnioski wynikające z wykładni systemowej oraz założenia o racjonalności ustawodawcy. Przepisy prawa należy interpretować w sposób pozwalający na unikanie sprzeczności między nimi (zwłaszcza, gdy umiejscowione są w ramach jednego aktu prawnego) i, tym samym, zachowanie wewnętrznej spójności całego systemu prawa. W tym kontekście należy za punkt wyjścia przyjąć spostrzeżenie, że wysokość opłaty stosunkowej od pozwu pozostaje w ścisłej zależności od wartości przedmiotu sporu. Stąd bezpośrednio wypływa wniosek, że skoro racjonalny ustawodawca przyznał stronom postępowania sądowego możność kwestionowania wysokości opłaty od pozwu w drodze zażalenia na wezwanie do jej uiszczenia, to treść art. 26 k.p.c. nie może stać na przeszkodzie realizacji przez stronę tego uprawnienia.

Innymi słowy, art. 26 k.p.c. musi być tak interpretowany, by jego zastosowanie nie prowadziło do faktycznego pozbawienia strony możliwości kwestionowania wysokości opłaty stosunkowej od pozwu, ustalanej w oparciu o wartość przedmiotu sporu, niezależnie od trybu jej ustalenia. Tym samym, literalna wykładnia art. 26 k.p.c., prowadząca do sprzeczności z przepisem art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. wymaga skorygowania. Wobec tego stwierdzić należy, że ograniczenie wynikające z art. 26 k.p.c. swym zakresem nie obejmuje tych sytuacji, w których strona, realizując uprawnienia wynikające wprost z innego przepisu prawa (w tym wypadku art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c.), kwestionuje wysokość opłaty stosunkowej od pozwu powołując się na błędnie ustaloną wartość przedmiotu sporu.

Powyższe wnioskowanie bynajmniej nie prowadzi do wniosku, że strona w dowolnej chwili może kwestionować wcześniej ustaloną w myśl art. 25 § 1 k.p.c. wartość przedmiotu sporu, powołując się na uprawnienie do zaskarżenia wezwania do uiszczenia opłaty np. od apelacji. Należy zauważyć, że w sprawach o prawa majątkowe oznaczenie wartości przedmiotu sporu stanowi obligatoryjny element pozwu.

Co do zasady ustalenie wartości przedmiotu sporu jest ściśle związane z chwilą wniesienia pozwu, a do wyjątków należą sytuacje, jej weryfikacja następuje w czasie późniejszym, przy czym i tu występują daleko idące ograniczenia. Wynika to jasno z treści art. 25 § 2 k.p.c., który stanowi, że po doręczeniu pozwu sprawdzenie wartości przedmiotu sporu nastąpić może wyłącznie na zarzut pozwanego zgłoszony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy. W tym miejscu należy stwierdzić, że bezpośrednio po wpłynięciu pozwu do sądu jest on poddawany kontroli pod względem formalnym. Kontrola ta obejmuje między innymi sprawdzenie, czy w pozwie wskazana została wartość przedmiotu sporu i czy pozew został prawidłowo opłacony.

Konsekwencją stwierdzenia uchybienia obowiązkowi uiszczenia opłaty od pozwu jest wezwanie powoda do jego usunięcia. Można więc wyodrębnić w każdym postępowaniu sądowym etap kontroli pozwu pod względem formalnym przez sąd i usuwania ewentualnych braków w tym zakresie przez stronę powodową. W ramach tego właśnie etapu konieczna jest elastyczna wykładnia art. 26 k.p.c. w taki sposób, by powód nie został pozbawiony możliwości korzystania z uprawnienia do zaskarżenia wysokości opłaty stosunkowej od pozwu. Dopiero z chwilą zakończenia tego etapu, za który uznać należy doręczenie pozwu (po uzupełnieniu wszelkich braków formalnych), droga do sprawdzenia wartości przedmiotu sporu zostaje – za wyjątkiem sytuacji, o której mowa w art. 25 § 2 k.p.c. - zamknięta.

Postanowienie SA w Krakowie z dnia 3 listopada 2016 roku, I ACz 1862/16

Standard: 5543 (pełna treść orzeczenia)