Droga sądowa w sprawach wewnętrznej działalności związków zawodowych

Sprawa cywilna w ujęciu materialnym to sprawa, w której ochrona prawna sprowadza się do wywołania skutku w zakresie stosunku cywilnoprawnego sensu largo, którego podmioty, na wypadek sporu, występują jako równorzędni partnerzy. Natomiast w ujęciu formalnym sprawami cywilnymi są również takie sprawy, których rozpoznanie odbywa się według przepisów kodeksu postępowania cywilnego. Jako przykład spraw cywilnych w ujęciu formalnym wskazać można sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych. Ocena, czy sprawa jest sprawą cywilną zależy od przedmiotu procesu, a więc od przedstawionego pod osąd roszczenia oraz wskazanego stanu faktycznego.

Możliwość wniesienia powództwa o uchylenie uchwały organu związku zawodowego nie została przewidziana w ustawie z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz.U.2014.167 j.t.). Dopuszczalność wystąpienia z tego rodzaju żądaniem do sądu powszechnego nie wynika również z żadnego innego przepisu, co oznacza, że sprawa nie stanowi sprawy cywilnej w znaczeniu formalnym. Generalnej kompetencji sądów powszechnych do dokonywania kontroli prawidłowości wewnętrznych uchwał organów niezależnych związków związkowych w wyniku powództwa o ich uchylenie nie można w przekonaniu Sądu Apelacyjnego wywieść z art. 2 k.p.c.

Samorządność związków zawodowych oznacza swobodę podejmowania decyzji w zakresie swojej działalności przez uprawnione do tego statutowe organy. Swoboda ta dotyczy w szczególności spraw wewnątrzorganizacyjnych, co zostało wprost wyrażone w art. 9 i 10 ustawy o związkach zawodowych (por. także wyrok Sądu Najwyższego z 14.10.1997 r., I PKN 325/97). Do kwestii struktury organizacyjnej należy zarówno tryb powoływania członków poszczególnych organów związku, jak i zasady przyznające organowi zwierzchniemu uprawnienia kontrolne wobec uchwał podejmowanych przez organy niższego szczebla. W takim zakresie związek zawodowy jest autonomiczny i niezależny od podmiotów zewnętrznych (por. Zbiorowe prawo pracy. Komentarz pod red. J. Wratnego i K. Wlaczaka, Warszawa 2009, s. 18-20).

Niewątpliwie w wielu sytuacjach możliwe jest nawiązanie stosunku cywilnoprawnego między związkiem zawodowym a jego członkiem, np. w razie nawiązania pomiędzy nimi relacji kontraktowych, wyrządzenia szkody czynem niedozwolonym czy wspomnianego przez powoda naruszenia dóbr osobistych. Jest to jednak zewnętrzna sfera działalności związku zawodowego, związana z jego występowaniem w obrocie cywilnym jako osoby prawnej, na ogólnych zasadach rządzących tym obrotem. Dodatkowo, szczególne roszczenie o cywilnym charakterze przewiduje art. 13 w zw. z art. 4 ust. 3 ustawy z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (Dz.U. Nr 254, poz. 1700 ze zm.). Powództwa w sprawie niniejszej nie sposób jednak zakwalifikować do żadnego z powyższych rodzajów spraw cywilnych.

Słusznie wskazał Sąd Okręgowy, że w orzecznictwie sądów pracy dopuszcza się ponadto w sprawach między pracownikiem a pracodawcą, dotyczących roszczeń pracowniczych, możliwość podniesienia zarzutu procesowego naruszenia przez związek zawodowy statutu lub uchwał jego statutowych organów, jeżeli zarzut ten ma związek z oceną dochodzonych praw pracowniczych. Nie oznacza to jednak, że została uznana za dopuszczalną sądowa ochrona wewnątrzorganizacyjnych uprawnień członków związku zawodowego, której członkowie mogliby dochodzić pozwem skierowanym przeciwko związkowi zawodowemu.

Ingerencja sądów w sprawy wewnętrznej działalności związków zawodowych możliwa jest tylko w przypadkach określonych ustawą, w szczególności wskazanych w art. 36 ustawy o związkach zawodowych. Uregulowany w tym przepisie nadzór, choć sprawowany przez sąd cywilny (sąd rejestrowy), ma niewątpliwie charakter publicznoprawny, o czym świadczy zarówno to, że uprawnienie do zainicjowania postępowania służy wyłącznie prokuratorowi, jak i charakter sankcji, którymi dysponuje sąd w celu przymuszenia organu związku zawodowego do zaniechania działalności sprzecznej z ustawą.

Na podstawie tego przepisu sąd rejestrowy na wniosek właściwego prokuratora wojewódzkiego (obecnie – okręgowego) w razie stwierdzenia, że organ związku zawodowego prowadzi działalność sprzeczną z ustawą, wyznacza termin co najmniej 14 dni na dostosowanie działalności tego organu do obowiązującego prawa. Sąd nie jest przy tym władny samodzielne uchylić czynności organu związku zawodowego, a może jedynie przymuszać związek, stosując grzywnę wobec poszczególnych członków organu związkowego, wyznaczając władzom związku termin przeprowadzenia nowych wyborów do organu naruszającego prawo – pod rygorem zawieszenia działalności tego organu. Jeżeli środki te okażą się bezskuteczne, sąd rejestrowy, na wniosek Ministra Sprawiedliwości, orzeka o skreśleniu związku zawodowego z rejestru. W ocenie Sądu Apelacyjnego, tak określony nadzór jest jedyną dopuszczalną formą kontroli sprawowanej przez sądy powszechne nad legalnością organizacyjnej, wewnętrznej działalności autonomicznego związku zawodowego. Jest to kontrola, którą zaliczyć należy do sfery prawa publicznego, niestanowiąca wymiaru sprawiedliwości w sprawach cywilnych.

Więź prawna, jaka miałaby wynikać z faktu wyboru powoda do władz związku zawodowego, a którą to więź powód próbuje chronić powództwem o uchylenie uchwały, jest pozbawiona cech typowych dla stosunków cywilnoprawnych, stanowiąc wyłącznie emanację wskazanej wolności politycznej – wolności zrzeszania się. Postrzegana musi być jako więź z zakresu prawa publicznego. Wniesionym pozwem powód domaga się ingerencji sądu w tę sferę, w której związek zawodowy niewątpliwie jest samorządny i niezależny (art. 1 ustawy o związkach zawodowych). W takim zaś przypadku ingerencja sądu byłaby możliwa tylko w oparciu o wyraźną podstawę prawną. Ustawy nie przyznają jednak sądowi kompetencji w tym zakresie.

Uchwały organów związku zawodowego nie mogą być uchylane nawet w postępowaniu przewidzianym w art. 36 ustawy o związkach zawodowych. W ramach nadzoru sąd może jedynie przymuszać naruszający ustawę organ związkowy do samodzielnego dostosowania jego działalności do obowiązującego prawa.

Na gruncie prawa polskiego nie powinno budzić wątpliwości, że prawo do tworzenia związków zawodowych obejmuje prawo związków do ustanawiania własnych statutów, do samodzielnego zarządu swoimi sprawami, określania własnej struktury organizacyjnej, trybu wyboru władz związku na różnych szczeblach oraz trybu i zakresu kontroli organów centralnych związku nad organami niższego szczebla. Przyznana związkom zawodowym szeroka autonomia nakazuje uznać, że uchwały związkowe w tej sferze nie mogą być poddane żadnym restrykcjom lub kontroli władz państwowych (innej niż określona w art. 36 ustawy o związkach zawodowych). Należy je traktować jako działalność własną związku, za którą – zdaniem Komisji oraz ETPC - w zasadzie państwo nie może ponosić odpowiedzialności na podstawie Konwencji (m. in. decyzja Komisji z dnia 13 maja 1985 r. w sprawie Cheall przeciwko Wielkiej Brytanii, skarga nr 10550/83).

Postanowienie SA w Warszawie z dnia 7 października 2014 r., I ACz 1584/14

Standard: 5528 (pełna treść orzeczenia)