Sądowa kontrola aktu podustawowego z konstytucją lub ustawą

Z uwagi wyrok TK z 20 kwietnia 2020 r. w sprawie U 2/20, eliminujący uchwałę SN z porządku prawnego, sama pozaprawna norma wywodzona z tzw. uchwały połączonych Izb Sądu Najwyższego z 23 stycznia 2020 r., BSA I-4110-1/20, de constitutione lata nie istnieje w polskim systemie prawnym, nie może w nim być stosowana ani kreowana, a próba jej „reanimacji” i uwzględniania w jakichkolwiek aktach stosowania prawa stanowi wyraz abuzywnego konstytucjonalizmu, którą to tendencję orzeczniczą szczegółowo zaprezentował i odniósł się do niej Sąd Najwyższy w wyroku z 7 marca 2023 r., II CSKP 659/22 oraz w postanowieniach z 6 października 2022 r., III CZP 88/22, z 7 lipca 2023 r., III CB 15/23, a także z 21 czerwca 2024 r., III CB 44/24.

Norma wywodzona z niekonstytucyjnej uchwały SN z 23 stycznia 2020 r. pozostaje w ścisłym związku z samą uchwałą jako aktem stosowania prawa (czynnością Sądu Najwyższego), a tym samym utrata mocy zawartej w uchwale normy prawnej powiązana jest z samą nieskutecznością uchwały jako aktu (czynności podjętej przez Sąd Najwyższy, nota bene w wadliwym postępowaniu, czego przybliżenie nie jest jednak konieczne w niniejszej sprawie). 6. Odmowa uznania opisanego skutku wyroku TK z 20 kwietnia 2020 r. w sprawie U 2/20 stanowi akt uzurpacji kompetencji, bez względu na to, od jakiego organu odmowa pochodzi (władzy ustawodawczej, wykonawczej czy też sądowniczej) poprzez niedopuszczalne wkroczenie w sferę wyłączności TK jako organu władzy sądowniczej w zakresie oceny hierarchicznej zgodności aktów normatywnych

Postanowienie SN z dnia 3 lipca 2024 r., III CB 26/24

Standard: 81581 (pełna treść orzeczenia)

Żaden organ nie ma umocowania do weryfikacji jej prawidłowości ani skutków. Również Europejski Trybunał Praw Człowieka nie jest organem uprawnionym do oceny wykonywania przez Prezydenta RP prerogatywy konstytucyjnej (K 7/21), a zatem prawidłowości przebiegu procedury nominacyjnej i jej wpływu na skuteczność powołania, a w konsekwencji także oceny tego, czy w tym zakresie doszło do naruszenia art. 6 ust. 1 EKPC z uwagi na przesłankę „sądu ustanowionego ustawą”. Na tle art. 179 w związku z art. 144 ust. 3 pkt 17 Konstytucji RP nie ma możliwości powołania sędziego jedynie w formie czynności o charakterze symbolicznym, pozbawionej realnych skutków praktycznych. Powołanie sędziego jest jednocześnie przyznaniem danej osobie kompetencji do wykonywania władzy sądowniczej. Tym samym nie można jednocześnie uznawać, że dana osoba została powołana na urząd sędziego a zarazem od chwili tego powołania nie może sprawować władzy sądowniczej (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 4 marca 2020 r., P 22/19).

Wyrok SN z dnia 7 marca 2023 r., II CSKP 659/22

Standard: 81584 (pełna treść orzeczenia)

W świetle art. 178 ust. 1 Konstytucji RP sądy powszechne i Sąd Najwyższy uprawnione są do dokonywania samodzielnej oceny i ustalenia zgodności podustawowych aktów normatywnych z ustawami, przy okazji rozpatrywania spraw cywilnych, karnych i innych, a w razie stwierdzenia ich niezgodności z ustawami, odmowy ich zastosowania w konkretnej sprawie. Skoro bowiem tenże przepis Konstytucji określa prawo i obowiązek stosowania przez sędziów ustawy, to wynika stąd również ich powinność odmowy zastosowania niezgodnego z ustawą podustawowego przepisu normatywnego (zob. wyroki SN: z 18 maja 2001 r., III RN 95/00; z 7 marca 2003 r., III RN 33/02; z 9 czerwca 2005 r., V KK 41/05; z 12 lipca 2007 r., IV KK 219/07; z 5 lutego 2008 r., II PK 150/07; z 26 listopada 2008 r., III KK 308/08; z 3 grudnia 2008 r., V CSK 310/08; z 23 kwietnia 2009 r., IV CNP 99/08; z 28 maja 2009 r., II KK 334/08; z 6 października 2011 r., III SK 18/11).

Wyrok SN z dnia 31 maja 2022 r., I NSKP 1/22

Standard: 71861 (pełna treść orzeczenia)

Nienależyta obsada sądu w rozumieniu art. 439 § 1 pkt 2 k.p.k. albo sprzeczność składu sądu z przepisami prawa w rozumieniu art. 379 pkt 4 k.p.c. zachodzi także wtedy, gdy w składzie sądu bierze udział osoba powołana na urząd sędziego Sądu Najwyższego na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa ukształtowanej w trybie określonym przepisami ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r. o zmianie ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2018 r., poz. 3).

Nienależyta obsada sądu w rozumieniu art. 439 § 1 pkt 2 k.p.k. albo sprzeczność składu sądu z przepisami prawa w rozumieniu art. 379 pkt 4 k.p.c. zachodzi także wtedy, gdy w składzie sądu bierze udział osoba powołana na urząd sędziego w sądzie powszechnym albo wojskowym na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa ukształtowanej w trybie określonym przepisami ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r. o zmianie ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2018 r., poz. 3), jeżeli wadliwość procesu powoływania prowadzi, w konkretnych okolicznościach, do naruszenia standardu niezawisłości i bezstronności w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, art. 47 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej oraz art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.

Wykładnia art. 439 § 1 pkt 2 k.p.k. oraz art. 379 pkt 4 k.p.c. przyjęta w punktach 1 i 2 niniejszej uchwały nie ma zastosowania do orzeczeń wydanych przez sądy przed dniem jej podjęcia oraz do orzeczeń, które zostaną wydane w toczących się w tym dniu postępowaniach na podstawie Kodeksu postępowania karnego przed danym składem sądu.

Uchwała SN z dnia 23 stycznia 2020 r., BSA I-4110-1/20

Standard: 81583 (pełna treść orzeczenia)

Uznanie przez sąd powszechny – w ramach kompetencji wynikającej z art. 178 ust. 1 Konstytucji – za sprzeczny z Konstytucją lub ustawą przepisu rozporządzenia uprawnia do odmowy jego zastosowania w rozstrzyganej sprawie także wówczas, gdy Trybunał Konstytucyjny stwierdził jego niezgodność z Konstytucją i orzekł o odroczeniu utraty mocy obowiązującej tego przepisu.

Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego dotyczące aktu normatywnego niższego rzędu nie może ograniczać kompetencji sądu powszechnego w tym zakresie

Wyrok SN z dnia 25 sierpnia 2011 r., II CNP 11/11

Standard: 70447 (pełna treść orzeczenia)

 Sąd nie posiada uprawnienia do generalnego zakwestionowania mocy wiążącej rozporządzenia wykonawczego, ale w razie stwierdzenia przekroczenia przez to rozporządzenie granic ustawowego upoważnienia, może odmówić jego zastosowania w konkretnej sprawie.

Artykuł 178 ust. 1 Konstytucji RP stanowi, że „Sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają jedynie Konstytucji oraz ustawom”. Ze sformułowania tego, według stanowiska doktryny wynikają dla sądów uprawnienia do samodzielnej oceny i ustalenia zgodności podustawowych aktów normatywnych z ustawami, przy okazji rozpatrywania spraw cywilnych, karnych i innych, a w razie stwierdzenia ich niezgodności z ustawami, odmowy ich zastosowania w konkretnej sprawie. Skoro bowiem powołany przepis Konstytucji określa prawo i obowiązek stosowania przez sędziów ustawy, to wynika stąd i ich powinność odmowy zastosowania niezgodnego z ustawą podustawowego przepisu normatywnego. Takie stanowisko doktryny znalazło akceptację w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 2005 r., V KK 41/05

Wyrok SN z dnia 28 maja 2009 r., II KK 334/08

Standard: 42485 (pełna treść orzeczenia)

Przewidziane w art. 87 Konstytucji źródła prawa zostały usystematyzowane w sposób hierarchiczny, co sprawia, że ewentualna sądowa kontestacja rozporządzenia powinna polegać przede wszystkim na kontroli spełnienia wymagań określonych w art. 92 Konst. Sąd może zatem stwierdzić, że rozporządzenie (określony jego fragment) jest sprzeczny z ustawą (por. art. 178 ust. 1 Konst. oraz uz.  uchwały SN z dnia 12 lipca 2001 r., III CZP 22/01).

Wyrok SN z dnia 3 grudnia 2008 r., V CSK 310/08

Standard: 49455 (pełna treść orzeczenia)

Zgodnie z treścią art. 178 ust. 1 Konstytucji RP sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Oznacza to, że sędziowie zachowują uprawnienie do samodzielnej oceny i ustalenia zgodności podustawowych aktów normatywnych z ustawami, przy okazji rozpatrywania m.in. spraw karnych, a w razie stwierdzenia ich niezgodności z ustawami, odmowy ich zastosowania w konkretnej sprawie. Powinność odmowy zastosowania niezgodnego z ustawą podustawowego przepisu normatywnego wynika z nałożonego na sędziego obowiązku stosowania ustaw.

Wyrok SN z dnia 23 kwietnia 2008 r., III KK 475/07

Standard: 14139

W wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 23 lutego 2006 r., II OSK 1403/05 stwierdzono, iż sąd może odmówić zastosowania przepisu rozporządzenia niezgodnego z Konstytucją, również w okresie odroczenia utraty mocy obowiązującej tego przepisu orzeczonej wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego.

Uchwała SN z dnia 16 maja 2007 r., III CZP 35/07

Standard: 67079 (pełna treść orzeczenia)

Art. 178 ust. 1 Konstytucji, który stanowi, że „sędziowie w sprawowanie swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom”, wynikają dla sądów uprawnienia do samodzielnej oceny i ustalenia zgodności podustawowych aktów normatywnych z ustawami, przy okazji rozpatrywania spraw cywilnych, karnych i innych, a w razie stwierdzenia ich niezgodności z ustawami, odmowy ich zastosowania w konkretnej sprawie. Skoro bowiem tenże przepis Konstytucji określa prawo i obowiązek stosowania przez sędziów ustawy, to wynika stąd i ich powinność odmowy zastosowania niezgodnego z ustawą podustawowego przepisu normatywnego

Wyrok SN z dnia 9 czerwca 2005 r., V KK 41/05

Standard: 26948 (pełna treść orzeczenia)

Rozporządzenie sprzeczne z ustawą, wykracza poza zakres delegacji, nie jest zatem wiążące dla sędziów, którzy podlegają tylko Konstytucji i ustawom (art. 178 ust. 1 Konstytucji).

Postanowienie SN z dnia 8 sierpnia 2003 r., V CK 6/02

Standard: 80007 (pełna treść orzeczenia)

Sąd może w konkretnej sprawie pominąć normę prawną aktu podustawowego niezgodnego z Konstytucją i wydać rozstrzygnięcie wyłącznie na podstawie Konstytucji i ustawy.

Zgodnie z art. 178 ust. 1 Konstytucji RP, sędziowie w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości są związani tylko Konstytucja oraz ustawami. Oznacza to, że w sytuacji, gdy sąd orzekający w konkretnej sprawie podnosi zarzut niezgodności podustawowego aktu normatywnego /np. rozporządzenia/ z Konstytucją, to w konsekwencji może on w tej sprawie /ad casum/ samodzielnie zdecydować o pominięciu określonej normy prawnej /norm/ tego aktu podustawowego przy podejmowaniu swego rozstrzygnięcia, które w takim wypadku wydaje wyłącznie na podstawie przepisów Konstytucji i ustawy.

 Wyrok SN z dnia 7 marca 2003 r., III RN 33/02

Standard: 67078 (pełna treść orzeczenia)

W judykaturze przyjmuje się, że sądy są uprawnione do badania, czy akt podustawowy jest zgodny z ustawą i w przypadku stwierdzenia niezgodności mogą odmówić zastosowania go w konkretnej sprawie.

Wyrok SN z dnia 7 marca 2002 r., III RN 50/01

Standard: 42487 (pełna treść orzeczenia)

Kompetencje sądów do badania w konkretnej sprawie zgodności określonego przepisu z aktem wyższego rzędu oraz do przyjęcia jego niekonstytucyjności nie były kwestionowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego przed wejściem w życie Konstytucji z dnia 2 kwietnia 1997 r. Tytułem przykładu można wskazać wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 maja 1996 r., III ARN 93/95  wyrażający pogląd, że sądy powszechne mają kompetencje do samodzielnego i autorytatywnego stwierdzenia niekonstytucyjności ustawy w związku z podejmowaniem rozstrzygnięcia w konkretnej sprawie. Także w uchwale z dnia 20 września 1988 r., III AZP 14/87, Sąd Najwyższy uznał, że sądy są nie tylko uprawnione do samodzielnej oceny, czy akt niższego rzędu niż ustawa jest zgodny z ustawą i Konstytucją, ale w razie stwierdzenia niezgodności – odmówić jego zastosowania w konkretnej sprawie. Tak rozumiane uprawnienia sądów nie naruszają bowiem jakościowo odmiennych uprawnień Trybunału Konstytucyjnego, istniejących poza konkretną sprawą, w zakresie orzekania o zgodności z Konstytucją aktów niższej rangi.

Powyższy kierunek orzecznictwa znalazł obecnie dodatkowe umocowanie w treści przepisu art. 8 ust. 2 Konstytucji.

Uchwała SN z dnia 23 stycznia 2001 r., III ZP 30/00

Standard: 53503 (pełna treść orzeczenia)