Domniemanie szczególnie trudnej sytuacji (art. 9 D. 2016/1919 w zw. z motywem 19 i pkt 7 zalecenia Komisji 2013/C 378/02)

Prawodawca Unii nie sprecyzował zakresu obowiązku ciążącego na państwach członkowskich na podstawie art. 13 dyrektywy 2013/48 lub art. 9 dyrektywy 2016/1919. Z tych dwóch przepisów nie można zatem wywnioskować, że państwa członkowskie są zobowiązane ustanowić w pewnych okolicznościach domniemanie szczególnie trudnej sytuacji podejrzanego lub oskarżonego.

Prawdą jest, że zalecenie Komisji, na które powołuje się sąd odsyłający na poparcie wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, zachęca państwa członkowskie do ustanowienia takiego domniemania, w szczególności w odniesieniu do osób z zaburzeniami psychicznymi, które utrudniają im zrozumienie postępowania i skuteczne uczestnictwo w postępowaniu.

Zalecenie to jest jednak aktem niewiążącym, który nie może być źródłem obowiązków dla państw członkowskich, tym bardziej w kontekście minimalnej harmonizacji, w której projekt przyjęcia wiążącego tekstu dotyczącego szczególnych gwarancji dla podejrzanych lub oskarżonych wymagających szczególnego traktowania, przypomniany w motywie 9 dyrektywy 2013/48 i w motywie 4 dyrektywy 2016/1919, nie został skonkretyzowany przez prawodawcę Unii.

Motyw 23 dyrektywy 2016/1919 przewiduje jednak, że państwa członkowskie powinny przestrzegać Zasad i wytycznych ONZ dotyczących dostępu do pomocy prawnej w sprawach karnych.

Tymczasem zgodnie z pkt 23 tych zasad i wytycznych do policji, prokuratorów i sędziów należy zapewnienie, aby osoby, które stawiają się przed nimi i nie mają środków na wynagrodzenie adwokata lub które znajdują się w trudnej sytuacji, korzystały z pomocy prawnej. W pkt 32 wspomnianych zasad i wytycznych wyjaśniono ponadto, że należy podjąć szczególne środki, aby pomoc prawna była rzeczywiście dostępna dla grup o szczególnych potrzebach, w szczególności osób chorych psychicznie i użytkowników narkotyków.

Ponadto motyw 51 dyrektywy 2013/48 wskazuje, że zarówno prokuratura, jak i organy ścigania i organy sądowe powinny umożliwić osobom znajdującym się w potencjalnie gorszej sytuacji skuteczne wykonywanie praw przewidzianych w tej dyrektywie. W tym celu powinny one w szczególności, jak wynika z tego motywu 51, wziąć pod uwagę wszelkie potencjalne słabości mające wpływ na ich zdolność do korzystania z prawa dostępu do adwokata i podjąć odpowiednie działania mające zagwarantować te prawa.

Wynika z tego, że organy prowadzące dochodzenie lub wszelkie inne organy ścigania lub organy sądowe, w tym prokuratorzy, powinny upewnić się, że szczególnie trudna sytuacja podejrzanego lub oskarżonego zostanie zidentyfikowana i uznana przed przesłuchaniem tego podejrzanego lub oskarżonego w ramach postępowania karnego lub przed przeprowadzeniem konkretnych czynności dochodzeniowo-śledczych lub dowodowych ich dotyczących, aby umożliwić im, jak wskazano w pkt 59 niniejszego wyroku, wykonywanie prawa do obrony w sposób rzeczywisty i skuteczny.

Ponadto z motywu 18 dyrektywy 2016/1919 wynika, że z uwagi na potrzeby osób wymagających szczególnego traktowania, wniosek o przyznanie pomocy prawnej z urzędu sporządzony przez podejrzanego lub przez oskarżonego nie powinien być wymogiem materialnym przyznania tej pomocy.

Okazuje się zatem, że prawodawca Unii, nie posuwając się tak daleko, by ustanowić domniemanie szczególnie trudnej sytuacji podejrzanych lub oskarżonych, nie zamierzał uzależnić przyznania pomocy prawnej z urzędu od wniosku osoby znajdującej się w szczególnie trudnej sytuacji.

Po trzecie, decyzja państwa członkowskiego o zastosowaniu, zgodnie z art. 4 ust. 2 dyrektywy 2016/1919, oceny sytuacji majątkowej, aby ustalić, czy należy przyznać pomoc prawną z urzędu, nie może opóźniać przyznania tej pomocy osobie wymagającej szczególnego traktowania. Jak bowiem przewiduje motyw 19 tej dyrektywy, właściwe organy, które nie są w stanie przyznać danej osobie wspomnianej pomocy przed jej przesłuchaniem przez policję, inny organ ścigania lub przez organ sądowy, lub przed przeprowadzeniem konkretnych czynności dochodzeniowo-śledczych lub dowodowych, powinny co najmniej udzielić doraźnej lub tymczasowej pomocy prawnej z urzędu przed takim przesłuchaniem lub przed przeprowadzeniem takich konkretnych czynności.

Wynika z tego, że osobie wymagającej szczególnego traktowania, takiej jak osoba z zaburzeniami psychicznymi, należy udzielić dostępu do adwokata w ramach pomocy prawnej z urzędu bez zbędnej zwłoki, najpóźniej przed przesłuchaniem przez policję, inny organ ścigania lub organ sądowy lub przed przeprowadzeniem czynności dochodzeniowo-śledczych lub dowodowych, dla których jest wymagana lub dozwolona obecność tej osoby.

Wyrok TSUE z dnia 8 maja 2025 r., C-530/23

Standard: 89123 (pełna treść orzeczenia)