Zdanie odrębne; votum separatum (art. 114 k.p.k.)

Sędzia, niezawisły i orzekający zgodnie z własnym sumieniem, powinien w każdym przypadku swojego sprzeciwu wobec stanowiska zawartego w rozstrzygnięciu, przedstawić zatem zdanie odrębne, przy czym ten obowiązek moralny aktualizuje się szczególnie w sytuacji, w której dochodzi do pozbawienia podmiotu tak podstawowego dobra jakim jest wolność.

Votum separatum stanowi akt procesowy dostępny dla stron, które mogą z niego korzystać w różny sposób, np. przez powoływanie się w rewizji na jego argumentację (por. wyrok SN z 19 maja 1971 r., IV KR 83/71).

Instytucja zdania odrębnego, poza bezpośrednim związkiem z niezawisłością sędziego, jest również zatem swego rodzaju instrumentem, z którego może skorzystać strona toczącego się postępowania. Ujawnienie niezgody co do treści orzeczenia może mieć nadto nie tylko aspekt moralny, lecz i niejako spełniać funkcję jego obrony, gdyż umożliwia sędziemu zwolnienie się od ewentualnej odpowiedzialności karnej bądź dyscyplinarnej za wydane kolegialnie orzeczenie, która to funkcja była eksponowana w motywach ustawodawczych do projektu kodeksu postępowania karnego z 1928 r. (por. A. Mogilnicki, E.S. Rappaport, Kodeks postępowania karnego. Cz. II. Motywy ustawodawcze, Warszawa 1929, s. 450; jak również: A. Bojańczyk, Zdanie odrębne w postępowaniu karnym, Forum Prawnicze 2012, Nr 3, s. 7-8).

Z powyższego uprawnienia, którego jednak zasadniczym celem jest gwarancja niezawisłości sędziowskiej, a nie funkcja ochronna w ewentualnym postępowaniu karnym, nie sposób jednak wyprowadzać wniosku o bezwzględnym obowiązku złożenia votum separatum, jak i później formułować jednoznacznej tezy o jednomyślności wydanego rozstrzygnięcia li tylko na podstawie braku skorzystania przez sędziego z możliwości jego zgłoszenia, czy też nadawać determinujące znaczenie tej instytucji co do próby ustalenia przebiegu narady i głosowania.

Brak zgłoszenia zdania odrębnego od kontestowanej decyzji „sztucznej większości” w żaden sposób nie dowodzi o przebiegu narady i głosowania, jak również nie pozwala na kategoryczne przyjęcie, że sędzia opowiadał się za przyjętym rozstrzygnięciem, a czynienie na tej podstawie jakichkolwiek pewnych ustaleń jawi się jako skrajnie wadliwe i sprzeczne z podstawowymi zasadami orzekania (art. 111, 112 i 113 k.p.k. oraz stanowiące ich odpowiedniki: art. 98, 99 i 100 k.p.k. z 1969 r.). Przyjęcie, iż głosowanie w składzie kolegialnym zapadło jednomyślnie, jedynie w oparciu o brak votum separatum, które w żadnej mierze nie przesądza o sposobie głosowania, czyni wbrew zasadzie indywidualizacji odpowiedzialności karnej (por. wyrok SN z 7 listopada 2013 r., SNO 31/13) i jawi się tym samym jako nieakceptowalne w świetle standardów państwa prawnego.

Podsumowując tę część rozważań należy wyraźnie stwierdzić, iż złożenie zdania odrębnego jest prawem, nie zaś obowiązkiem sędziego, a z braku zgłoszenia votum separatum nie można formułować wniosku o jednomyślnym głosowaniu „za” (por. np. M. Kurowski [w:] Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany, red. D. Świecki, LEX/el. 2022, art. 114, H. Paluszkiewicz [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. II, red. K. Dudka, Warszawa 2020, art. 114, S. Steinborn [w:] J. Grajewski, P. Rogoziński, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz do wybranych przepisów, LEX/el. 2016, art. 114, J. Skorupka [w:] Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz do art. 1-166, red. R. A. Stefański, S. Zabłocki, Warszawa 2017, art. 114 i cytowana tam literatura).

Uchwała SN z dnia 19 września 2023 r., II ZZP 2/22

Standard: 88629 (pełna treść orzeczenia)