Doliczenie do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę

Doliczanie do spadku darowizn przy obliczaniu zachowku ma na celu zapobieganie sytuacji, w której osoby uprawnione do zachowku utraciłyby należną im ochronę na skutek czynności dokonanych za życia przez spadkodawcę, obniżających wartość stanu czynnego spadku. Rozwiązanie to nie ogranicza prawa dysponowania majątkiem przez spadkodawcę, pozwala jednak uprawnionemu na realizację roszczenia o pokrycie lub uzupełnienie zachowku w wymiarze odpowiadającym nie tylko czynnemu stanowi spadku w chwili jego otwarcia, lecz uwzględniającym rzeczywistą wartość majątku wypracowanego za życia przez spadkodawcę, bez względu na to, że niektóre jego elementy nie weszły w skład spadku z racji uprzednich darowizn dokonanych przez spadkodawcę. Dotyczy to także takiej sytuacji, w której spadkodawca dokonał darowizny na rzecz osoby, która sama jest uprawniona do zachowku (por. np. wyroki SN z dnia 7 lipca 1964 r., I CR 691/63 i z dnia 30 stycznia 2008 r., III CSK 255/07).

Zasadnicze regulacje w tej materii obejmują art. 993 i n. k.c., a ich zwieńczeniem jest art. 1000 § 1 k.c., zgodnie z którym, jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na rzecz której uczyniono zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała darowiznę doliczoną do spadku, sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jeżeli obdarowany jest uprawniony do zachowku, ponosi odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek (art. 1000 § 2 k.c.).

Doliczeniu do spadku podlegają co do zasady wszystkie darowizny, niezależnie od osoby, na rzecz której zostały dokonane (art. 993 § 1 w związku z art. 994 § 1 k.c.). Z zastrzeżeniem drobnych darowizn, zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach, nie mają znaczenia przedmiot darowizny ani intencje spadkodawcy (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 2011 r., III CZP 136/10).

Doliczeniu podlegają także darowizny, których przedmiot uległ zniszczeniu lub został zbyty przez obdarowanego. Operacja ta ma charakter czysto rachunkowy i nie pociąga za sobą zmian w rzeczywistym stanie spadku, może jednak uczynić obdarowanego odpowiedzialnym za pokrycie zachowku bądź jego uzupełnienie.

W ślad za art. 163 § 2 pkt 3 dekretu z dnia 8 października 1946 r. – Prawo spadkowe (Dz. U. nr 60, poz. 328 ze zm.) art. 994 § 1 in fine k.c. przewiduje jednak ograniczenie czasowe w doliczaniu darowizn. Doliczeniu do spadku nie podlegają w świetle tego przepisu darowizny dokonane przed więcej niż dziesięciu laty licząc wstecz od otwarcia spadku, na rzecz osób niebędących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku.

Uchwała SN z dnia 8 sierpnia 2024 r., III CZP 3/24

Standard: 83465 (pełna treść orzeczenia)

Przepis art. 993 k.c. reguluje sposób obliczania substratu zachowku. Wymaga przy obliczaniu zachowku uwzględniania darowizn i zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę. Modyfikuje tym samym zasadę wynikającą z art. 991 § 1 k.c., zgodnie z którą podstawą ustalenia zachowku jest czysta wartość spadku.

Celem art. 993 k.c. jest ochrona osób uprawnionych do zachowku, którym ustawa przyznaje roszczenie wobec spadkobiercy o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (art. 991 k.c.).

Nieuwzględnienie darowizn i zapisów windykacyjnych przy ustalaniu należnego uprawnionym członkom rodziny zachowku, mogłoby prowadzić do ich pokrzywdzenia, a w skrajnych przypadkach do pozbawienia ich podstaw egzystencji. Z uwagi na cel ochronny art. 991 i 993 k.c., użyty w tym ostatnim przepisie termin darowizna nie może być wykładany ściśle, a przepis art. 993 k.c. powinien być stosowany na zasadzie ostrożnej analogii do umów nieodpłatnych, a w wyjątkowych sytuacjach także do umów mieszanych, na mocy których czynione są nieekwiwalentne – w ujęciu obiektywnym – przysporzenia kosztem majątku spadkodawcy (negotio mixtum cum donatione). Jako przepisy wyznaczające granice prawnie chronionej autonomii podmiotów prawa cywilnego, są one przepisami bezwzględnie obowiązującymi.

Granice (i uzasadnienie) analogicznego stosowania art. 993 k.c. wyznaczają przede wszystkim zasady i wartości konstytucyjne, a także cele i wartości chronione przez prawo cywilne. Nie każda jednak nieekwiwalentna obiektywnie czynność może być kwalifikowana jako darowizna w rozumieniu art. 993 k.c. (por. uchwały SN z: 21 czerwca 2012 r., III CZP 29/12; 25 listopada 2005 r., II CZP 59/05; 19 lutego 1991 r., III CZP 4/91; por. też uchwała SN z 27 kwietnia 2022 r., III CZP 57/22).

Artykuł 993 k.c. nie znajduje zastosowania do umów wzajemnych, takich jak umowa dożywocia. Dożywocie jest umową prawa cywilnego o charakterze kauzalnym, konsensualnym, dwustronnie zobowiązującym, odpłatnym i wzajemnym (postanowienie SN z 16 kwietnia 2021 r., V CSK 293/20).

Wyrok SN z dnia 1 czerwca 2022 r., I NSNc 551/21

Standard: 61986 (pełna treść orzeczenia)