Obawa rychłej śmieci

W odniesieniu do wystąpienia stanu obawy rychłej śmierci, jako jednej z kumulatywnych przesłanek ważności testamentu ustnego, w orzecznictwie Sądu Najwyższego nie ma jednolitości. Według jednego nurtu orzeczniczego obawa rychłej śmierci musi być uzasadniona stanem zdrowia spadkodawcy ocenianym z punktu widzenia wiedzy lekarskiej (por. postanowienie z dnia 25 marca 1974 r., III CRN 5/74).

W innych judykatach Sąd Najwyższy przyjmuje, że wystarczy subiektywnie uzasadniona obawa rychłej śmierci (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1992 r., III CZP 135/91). Istnieje także stanowisko pośrednie zgodnie, z którym przesłanka obawy rychłej śmierci zachodzi, gdy subiektywne przekonanie spadkobiercy oparte jest na uzasadniających je okolicznościach (zob. postanowienia z dnia 28 marca 2000 r., II CKN 875/98, z dnia 8 lutego 2006 r., II CSK 128/05, z dnia 29 czerwca 2012 r., I CSK 575/11).

Przyjmuje się też, że przesłanka ta jest spełniona także wtedy, gdy w stanie zdrowia osoby cierpiącej na chorobę nieuchronnie prowadzącą do zgonu nastąpi pogorszenie lub pojawią się nowe rokowania wskazujące na nadzwyczajną bliskość czasową śmierci spadkodawcy (zob. postanowienie SN z dnia 25 lipca 2003 r., V CK 120/03).

Obawa rychłej śmierci spadkodawcy musi istnieć w chwili sporządzenia testamentu; okoliczność, że śmierć nastąpiła krótko po sporządzeniu testamentu ustnego, nie jest wystarczająca do stwierdzenia ważności testamentu (por. orz. SN z dnia 4 lipca 1952 r., C. 1321/52).

Postanowienie SN z dnia 10 maja 2021 r., II CSKP 93/21

Standard: 54092 (pełna treść orzeczenia)

Ocena sądu, czy w konkretnym stanie faktycznym zaistniała w świadomości testatora obawa rychłej śmierci, uzasadniająca sporządzenie testamentu ustnego, nie jest zadaniem łatwym i powinno zostać przeprowadzone w sposób wnikliwy z uwzględnieniem wszystkich okoliczności i zachowaniem dużej dozy ostrożności (zob. postanowienie SN z dnia 21 stycznia 2011 r., III CSK 98/10); przeprowadzenie jej w sposób wadliwy może doprowadzić do unicestwienia woli testatora, który ze względu na stan zdrowia zagrażający jego życiu, mógł jedynie sporządzić testament szczególny. 

Postanowienie SN z dnia 22 maja 2019 r., IV CSK 112/18

Standard: 58043 (pełna treść orzeczenia)

Za odrzuceniem tylko subiektywnej oceny testatora i odwołaniem się do okoliczności obiektywnych przemawia sama redakcja art. 952 § 1 k.c., gdyż zastosowano w nim bezosobową formułę „istnienia obawy rychłej śmierci", co wskazuje na potrzebę jej weryfikacji z punku widzenia zobiektywizowanych przesłanek.

Do podobnej konkluzji prowadzi wykładnia systemowa tego przepisu; testamenty szczególne są bowiem wyjątkami od zwykłych form rozporządzeń woli na wypadek śmierci, a zatem ich przesłanek nie można interpretować w sposób rozszerzający. 

Przyjęcie, że wystarczy subiektywne przekonanie spadkodawcy o bliskości zgonu, miałoby ten skutek, że łatwiejsze niejednokrotnie byłoby sporządzenie testamentu ustnego od testamentu zwykłego. Poza tym, wyłącznie subiektywne rozumienie przesłanki obawy rychłej śmierci stawiałoby pod znakiem zapytania sens unormowania zawartego w art. 955 k.c. Z tych względów przez istnienie obawy rychłej śmierci należy rozumieć poczucie testatora o rychłym zgonie, oparte jednak na rzeczywistych zdarzeniach, zagrażających bezpośrednio życiu

Postanowienie SN z dnia 12 marca 2019 r., II CSK 465/18

Standard: 35815 (pełna treść orzeczenia)