Zwrot wydatków i zwolnienie przyjmującego z zobowiązań
Zwrot wydatków i zwolnienie przyjmującego z zobowiązań (art. 742 k.c.)
Zapłata sumy gwarancyjnej przez gwaranta – zgodnie z zobowiązaniem wynikającym z umowy zlecenia udzielenia gwarancji – stanowi wydatek poczyniony w celu należytego wykonania zlecenia w rozumieniu art. 742 k.c.
Wyrok SN z dnia 11 lipca 2023 r., II CSKP 734/22
Standard: 71158 (pełna treść orzeczenia)
Stosownie do art. 742 k.c. dający zlecenie powinien zwrócić przyjmującemu zlecenie wydatki, które ten poczynił w celu należytego wykonania zlecenia, wraz z odsetkami ustawowymi; powinien również zwolnić przyjmującego zlecenie od zobowiązań, które ten w powyższym celu zaciągnął w imieniu własnym.
Nie ulega wątpliwości, iż wykonanie zlecenia może wymagać poniesienia określonych wydatków. Jeżeli dający zlecenie nie udzielił w tym celu zleceniobiorcy zaliczki, przyjmujący zlecenie pokrywa te wydatki we własnym zakresie i ustawodawca na kanwie art. 742 k.c. przewidział, że w takiej sytuacji zleceniodawca jest obowiązany do ich zwrotu.
Przy ocenie zakresu tego obowiązku decydujące znaczenie ma celowy charakter wydatku - musi on być uzasadniony dążeniem do należytego wykonania umowy. Charakter taki mają nie tylko wydatki konieczne, ale również inne potrzebne do realizacji celu w postaci należytego wykonania zlecenia (w doktrynie wskazuje się na wydatki konieczne i użyteczne
Zasadność poniesienia wydatków powinna być weryfikowana przez wynikające z art. 742 k.c. kryterium ich poniesienia "w celu należytego wykonania zlecenia". Należy zatem rozstrzygnąć, czy według stanu rzeczy istniejącego w chwili poniesienia wydatku działający rozsądnie i z należytą starannością przyjmujący zlecenie mógł uznać, że dany wydatek jest niezbędny lub przyczyni się do prawidłowego wykonania zlecenia. Dla tej oceny istotny nadto jest także rodzaj czynności objętej zleceniem, jej zakres oraz udzielone przez dającego zlecenie wskazówki.
Pozostałe wydatki podlegają zwrotowi wówczas, gdy strony tak się umówiły, a także gdy zostały poniesione na polecenie dającego zlecenie.
Wyrok SA w Szczecinie z dnia 26 kwietnia 2017 r., I ACa 932/16
Standard: 29573 (pełna treść orzeczenia)
Stosownie zaś do art. 742 k.c. dający zlecenie powinien zwrócić przyjmującemu zlecenie wydatki, które ten poczynił w celu należytego wykonania zlecenia, wraz z odsetkami ustawowymi; powinien również zwolnić przyjmującego zlecenie od zobowiązań, które ten w powyższym celu zaciągnął w imieniu własnym.
Oba powyższe obowiązki, tj. zwrotu wydatków poniesionych przez przyjmującego zlecenie w celu należytego wykonania zobowiązania oraz zwolnienia przyjmującego zlecenie od zobowiązań, które zaciągnął w tym celu we własnym imieniu, powstają niezależnie od tego, czy umowa zlecenia ma charakter odpłatny, czy też nieodpłatny. Na powstanie tych obowiązków nie ma wpływu, czy przyjmujący zlecenie dokonał czynności prawnej, której dotyczy umowa zlecenia, a więc bez znaczenia jest zrealizowanie celu umowy i osiągnięcie zamierzonego rezultatu.
Obowiązek zwrotu dotyczy wszelkich wydatków, które zostały poniesione w celu należytego wykonania zobowiązania, o ile te wydatki i zobowiązania miały charakter celowy. Zgodnie z poglądem przyjętym w doktrynie charakter taki mają nie tylko wydatki konieczne, ale również inne potrzebne do realizacji celu w postaci należytego wykonania zlecenia, tj. wydatki użyteczne.
Wydatkiem w rozumieniu cytowanego przepisu będzie każde poniesione dobrowolnie przez przyjmującego zlecenie uszczerbku majątkowego, użycia własnych środków bądź przedmiotów majątkowych dla zleceniodawcy, a więc w jego interesie czy na jego rachunek.
Wyrok SR dla m. st. Warszawy z dnia 29 sierpnia 2014 r., I C 1272/13
Standard: 5379 (pełna treść orzeczenia)
W świetle art. 742 k.c. przyjmujący zlecenie może żądać od zleceniodawcy spełnienia świadczenia do jego rąk z zobowiązań zaciągniętych w imieniu własnym (por. wyrok SN z dnia 2 grudnia 2003 r., III CK 167/02). W orzeczeniu tym Sąd Najwyższy nie zajmował się jednak zagadnieniem czy art. 742 k.c. jest przepisem bezwzględnie obowiązującym. W literaturze w zasadzie jednolicie przyjmowany jest pogląd, że przepisy dotyczące umowy zlecenia mają charakter względnie obowiązujący i w związku z tym strony tego stosunku prawnego mogą odmiennie w umowie, zgodnie z zasadą swobody umów, określić swe prawa i obowiązki. Z tego względu należy przyjąć, że ius dispositivi stanowi także art. 742 k.c., gdyż nie występują żadne poważniejsze argumenty przemawiające za bezwzględnym charakterem tego unormowania.
Wyrok SN z dnia 21 sierpnia 2008 r., IV CSK 168/08
Standard: 19276 (pełna treść orzeczenia)
Zleceniobiorca nie może żądać od zleceniodawcy spełnienia do jego rąk świadczenia wynikającego ze zobowiązania, które zaciągnął w imieniu własnym w celu należytego wykonania zlecenia (art. 742 k.c.).
Zgodnie z art. 742 k.c., dający zlecenie powinien zwrócić przyjmującemu zlecenie wydatki, które poczynił w celu należytego wykonania zlecenia, wraz odsetkami ustawowymi. Powinien również zwolnić przyjmującego zlecenie od zobowiązań, które przyjmujący zlecenie w tym celu zaciągnął w imieniu własnym. Istota sporu w niniejszej sprawie sprowadza się do prawidłowej wykładni wymienionego przepisu, a w szczególności wykładni sformułowania "zwolnić przyjmującego zlecenie od zobowiązań, które ten w powyższym celu, tj. w celu należytego wykonania zlecenia, zaciągnął w imieniu własnym".
Obowiązek zleceniodawcy zwrotu wydatków i zwolnienia z zaciągniętych zobowiązań wynika z założenia, że skoro zleceniobiorca wykonał czynność dla zleceniodawcy, to wykonał ją na jego rachunek (koszt). Przepis art. 742 k.c. przewiduje zwrot wydatków koniecznych i użytecznych, a inne wydatki na podstawie tego przepisu zwrotowi nie podlegają. Wynika to z celu, którym zleceniobiorca powinien się kierować, tj. należytym wykonaniem zlecenia. Zwrot wydatków zbytkownych należy się jednak, gdy zleceniodawca kazał je poczynić; tę okoliczność w razie sporu powinien wykazać zleceniobiorca.
Zwrot wydatków należy się także wtedy, gdy czynności zleceniobiorcy nie doprowadziły do wyniku pożądanego przez zleceniodawcę. Odsetki od kwot wydatkowanych należą się od daty ich poczynienia, są one bowiem pożytkami cywilnymi z pieniędzy, których zleceniobiorca nie mógłby uzyskać już od chwili zaangażowania tych środków w cudze przedsięwzięcie.
Przepis art. 742 k.c. nie wyodrębnia, jak to wyraźnie czynił art. 508 k.z., obowiązku zleceniodawcy wynagrodzenia nakładów zleceniobiorcy poczynionych przez niego przy wykonaniu zlecenia, nie zmienia to jednak stanu prawnego w tym zakresie. Poczynienie nakładów wymaga uprzedniego wydatku, a poza tym, skoro zgodnie z art. 753 § 2 zdanie drugie k.c. zwrot nakładów należy się prowadzącemu cudze sprawy bez zlecenia, to tym bardziej przysługuje on prowadzącemu takie sprawy na podstawie umowy zlecenia.
W art. 742 k.c. nie ma też mowy o odszkodowaniu za szkody doznane przez zleceniobiorcę przy wykonaniu zleconej czynności. Szkody takie powinien jednak naprawić zleceniodawca, jeżeli pozostają w związku przyczynowym z wykonywaniem zleconej czynności, chyba że szkoda nastąpiłaby i bez podjęcia się zlecenia przez zleceniobiorcę albo że zleceniobiorca za nią odpowiada z racji swej winy lub braku dostatecznych kwalifikacji do wykonania czynności, której wykonania się podjął.
Artykuł 742 zdanie drugie k.c. nakłada na dającego zlecenie obowiązek zwolnienia przyjmującego zlecenie od zobowiązań, które zaciągnął w imieniu własnym w celu należytego wykonania zlecenia. Obowiązek ten wynika również z istoty umowy i z natury zleconej czynności, dokonywanej w interesie i na rachunek dającego zlecenie.
Obowiązek zwolnienia przyjmującego zlecenie od zobowiązań zaciągniętych przez niego w imieniu własnym, ale w celu należytego wykonania zlecenia, może być wykonany przez spełnienie świadczenia przez zleceniodawcę wprost do rąk wierzyciela przyjmującego zlecenie bądź przez przejęcie długu (art. 519-525 k.c.), obciążającego przyjmującego zlecenie. Tych obowiązków wnoszący kasację nie zakwestionował, wskazał jednak, że ich realizacja uzależniona jest od woli zleceniodawcy. Zdaniem skarżącego, w sytuacji, w której zleceniodawca odmawia zwolnienia przyjmującego zlecenie z zaciągniętych zobowiązań (przez zapłatę wierzycielowi przyjmującego zlecenie lub przez przejęcie długu) - a taki przypadek zachodzi w niniejszej sprawie - przepis art. 742 k.c. jest podstawą do żądania przez przyjmującego zlecenie spełnienia świadczenia z zaciągniętych zobowiązań do jego rąk.
Poglądu tego nie można podzielić. Sformułowanie "zwolnić przyjmującego zlecenie od zobowiązań" nawiązuje do znanych w kodeksie cywilnym konstrukcji, tj. umowy o zwolnienie dłużnika przez osobę trzecią od obowiązku świadczenia (art. 392 k.c.), jak też umowy o przejęciu długu (art. 519 i nast. k.c.). Żadna z nich nie opiera się na założeniu, że jej zastosowanie upoważnia dłużnika do żądania od osoby trzeciej spełnienia świadczenia do jego rąk; dłużnik ma być jedynie zwolniony z obowiązku świadczenia na rzecz jego wierzyciela. Taką konstrukcję zastosowano również w art. 742 k.c., na podstawie którego przyjmujący zlecenie nie może żądać od zleceniodawcy spełnienia świadczenia do jego rąk z zobowiązań zaciągniętych w imieniu własnym, w celu należytego wykonania zlecenia.
Przyjmującemu zlecenie przysługuje natomiast prawo domagania się od dającego zlecenie zwolnienia od zobowiązań (przez przejęcie długu) już od chwili ich zaciągnięcia, bez konieczności oczekiwania na wygaśnięcie zlecenia lub na chwilę wymagalności zaciągniętych zobowiązań. Jeżeli dający zlecenie uchyla się od spełnienia tego obowiązku, to prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające ten obowiązek zastępuje to oświadczenie (art. 64 k.c.).
Zgodnie z art. 519 § 2 pkt 2 k.c., wymagana jest zgoda wierzyciela, jednak odmowa udzielenia tej zgody ma tylko ten skutek, że zleceniodawca będzie odpowiedzialny względem przyjmującego zlecenie za to, iż wierzyciel nie będzie od niego żądał spełnienia świadczenia (art. 521 § 2 k.c.). W ten sposób powinna nastąpić realizacja prawa przyjmującego zlecenie domagania się od dającego zlecenie zwolnienia go od zobowiązań zgodnie z art. 742 k.c.
Wyrok SN z dnia 2 grudnia 2003 r., III CK 167/02
Standard: 19277 (pełna treść orzeczenia)