Związanie sądu żądaniem głównym ustalenia nieważności umowy kredytu i żądaniem ewentualnym ustalenia nieważności lub bezskuteczności części postanowień umowy kredytu

Sąd jest związany kolejnością żądań określoną przez powoda także wtedy, gdy powód żąda zwrotu nienależnego świadczenia obejmującego część nadpłaconych rat z powodu bezskuteczności niedozwolonych postanowień umowy kredytu, a ewentualnie zwrotu nienależnego świadczenia spełnionego ‎w wykonaniu nieważnej umowy kredytu.

W sprawach frankowych powodowie korzystając z konstrukcji roszczeń ewentualnych w pierwszej kolejności formułują jako główne żądanie dalej idące, oparte na założeniu o braku związania umową kredytu (nieważności takiej umowy), z czym wiąże się żądanie zasądzenia nienależnego świadczenia obejmującego raty spłacone w wykonaniu nieważnej umowy kredytu. W drugiej kolejności zgłaszają natomiast żądanie ewentualne oparte na założeniu o abuzywności niektórych postanowień tej umowy, nie prowadzącego jednak do nieistnienia stosunku prawnego z niej wynikającego, co wiąże się z żądaniem zwrotu nienależnego świadczenia obejmującego część tych rat stanowiących nadpłatę z powodu bezskuteczności niedozwolonych postanowień umownych. 

Preferowana przez powoda kolejność rozpoznania żądania głównego i ewentualnego nie może być pozostawiona swobodzie sądu a dokonanie kumulacji roszczeń przez powoda, w tym wskazanie żądania głównego i ewentualnego, jest - jako czynność dyspozycyjna strony - wiążące dla sądu, niezależnie od elementów różnicujących te żądania. Niedopuszczalne jest zatem formułowanie kilku żądań z pozostawieniem określenia ich wzajemnej relacji sądowi, a także formułowanie żądań z założeniem, że sąd samodzielnie określi kolejność ich rozpoznawania lub wybierze to roszczenie, które jest uzasadnione. 

Powód nie ma obowiązku – choć byłoby to pożądane – uporządkowania roszczeń według zakresu skutków prawnych ich uwzględnienia, czy też znaczenia dla ochrony jego sfery prawnej. Wola powoda kształtuje zależność procesową między rozstrzygnięciami o żądaniu głównym i ewentualnym, które zachowują swoją odrębność stanowiąc samoistny przedmiot rozstrzygnięcia.

Nie ma przekonujących argumentów do odmiennego traktowania tego rodzaju roszczeń w stosunku do innych roszczeń ewentualnych, a preferować należy z perspektywy wykładni systemowej i funkcjonalnej rozwiązania spójne i niekolizyjne z dotychczasowym dorobkiem orzecznictwa i literatury.

Roszczenia poddane przez powodów pod osąd wzajemnie się wykluczają i są oparte na odmiennych, choć nie całkowicie przeciwstawnych kompleksach faktycznych, czyli zespołach faktów istotnych dla rozstrzygnięcia. Jeżeli sąd zasądza żądanie główne, odpada potrzeba orzeczenia o żądaniu ewentualnym, ponieważ powód zmierza do zasądzenia tylko jednego roszczenia, bądź roszczenia objętego żądaniem głównym bądź roszczenia objętego żądaniem ewentualnym.

Nie można podzielić stanowiska, że sąd nie jest związany konstrukcją żądań pozwu i powinien dokonać weryfikacji ich charakteru przez pryzmat oceny materialnoprawnej, co w okolicznościach sprawy oznaczałoby, że roszczenia zgłoszone przez powodów w zakresie żądania zapłaty są w istocie tożsame co do wysokości niższego z nich. Pozostawałoby to w sprzeczności z zasadą dyspozycyjności pozwalającej stronie zakreślić granicę kognicji sądu i przeczyłoby istocie powództwa z żądaniem ewentualnym, gdzie powód w sposób dyskrecjonalny i wiążący dla sądu określa swój interes prawny w rozpoznaniu poszczególnych roszczeń procesowych w porządku ewentualnym.

Odmienna sytuacja będzie natomiast mieć miejsce, gdy powód nie zdecyduje się na zgłoszenie roszczenia ewentualnego. Wówczas możliwości kwalifikacji prawnej zgłoszonego przez powoda żądania będą szersze (zob. m.in. wyroki SN z 20 maja 2022 r., II CSKP 372/22 i II CSKP 419/22). Nie pozostaje wówczas w sprzeczności z wolą powoda możliwość dokonania przez sąd odmiennej oceny prawnej przesłanki dochodzonych roszczeń o zwrot nadpłaty kredytu (nieważność umowy zamiast utrzymania umowy w mocy po wyeliminowaniu bezskutecznych postanowień umownych) i zasądzenie kwoty dochodzonej pierwotnie w oparciu o założenie, że umowa będzie nadal obowiązywać, przez ostateczne uznanie przez sąd, że umowa jest nieważna, przy braku sprzeciwu konsumenta co do upadku umowy.

Dotyczy to także zgłoszenia przez powoda żądania głównego ustalenia nieważności umowy kredytu i zasądzenia zwrotu nienależnego świadczenia oraz żądania ewentualnego ustalenia nieważności lub bezskuteczności części postanowień umowy kredytu i zasądzenia zwrotu części nienależnego świadczenia. Istnieją wówczas dwa odmienne roszczenia procesowe, o których sąd orzeka kolejno. Żądania te stanowią bowiem odrębne roszczenia procesowe w rozumieniu art. 191 k.p.c., a nie jedno roszczenie oparte na różnych podstawach materialnoprawnych, co zwykle jest następstwem konkurencji roszczeń na gruncie prawa materialnego. Dostrzeżenia także wymaga, że żądanie uznania postanowienia wzorca umowy za niewiążące konsumenta ( art. 385[1] k.c.) - będące przesłanką zgłoszenia żądania zapłaty z tytułu nienależnego świadczenia - nie jest tożsame ani nie zawiera się w żądaniu ustalenia nieważności umowy (zob. uchwała SN z 15 września 2020 r., III CZP 87/19).

Uchwała SN z dnia 8 listopada 2024 r., III CZP 26/23

Standard: 86221 (pełna treść orzeczenia)