Współuczestnictwo konieczne między wierzycielami egzekwującymi w sprawie o zwolnienie od egzekucji rzeczy lub prawa

W sprawie z powództwa osoby trzeciej o zwolnienie od egzekucji rzeczy lub prawa nie zachodzi współuczestnictwo konieczne między wierzycielami egzekwującymi, którzy wszczęli egzekucje na podstawie odrębnych tytułów wykonawczych z tego samego przedmiotu (wierzytelności). Wierzyciele w toku prowadzonych na ich wniosek postępowań egzekucyjnych, których podstawą są różne tytuły wykonawcze realizują bowiem własne, indywidualne i niezależne od pozostałych wierzycieli uprawnienia.

Co do zasady wierzyciel jest dysponentem postępowania egzekucyjnego i może w każdej chwili złożyć wniosek o umorzenie postępowania, który jest dla komornika wiążący (art. 825 pkt 1 k.p.c.). Wierzyciel może tym bardziej zrezygnować z wszczęcia lub kontynuowania egzekucji z dowolnego składnika majątku dłużnika. Skutkowało to będzie umorzeniem postępowania egzekucyjnego w tym zakresie. Stosownie natomiast do treści art. 826 k.p.c. umorzenie postępowania egzekucyjnego powoduje uchylenie dokonanych czynności egzekucyjnych, w tym zajęcia. W wypadku, gdy do tej samej rzeczy lub prawa zostanie skierowana egzekucja na wniosek kilku wierzycieli prowadzących egzekucje w oparciu o odrębne tytuły wykonawcze nie pozbawia to żadnego z nich opisanych uprawnień. Każdy z wierzycieli zajmuje więc w swojej własnej (odrębnej) sprawie toczącej się w postępowaniu egzekucyjnym samodzielną pozycję procesową. Nie wyklucza to odmiennej oceny w przypadku wierzycieli prowadzących egzekucję na podstawie tego samego tytułu wykonawczego. Więź prawna i faktyczna między takimi wierzycielami jest silniejsza.

Dla uznania, że w sprawie o zwolnienie od egzekucji współuczestnictwo między wierzycielami miałoby charakter konieczny i jednolity niezbędne byłoby przyjęcie, że jest to współuczestnictwo materialne, z uwagi na wspólność praw lub obowiązków tych wierzycieli lub oparciu ich na tej samej podstawie faktycznej i prawnej (art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c.), a nadto z istoty spornego stosunku prawnego lub z przepisu ustawy musiałoby wynikać, że wyrok dotyczyć ma niepodzielnie wszystkich współuczestników (art. 73 § 2 k.p.c.). Przy tym nie ulega wątpliwości, że nie ma przepisu, który wprowadzałaby w takim razie między wierzycielami współuczestnictwo konieczne (art. 72 § 2 k.p.c.). Możliwe jest więc jedynie przyjęcie, że współuczestnictwo to wynika „z istoty stosunku prawnego”.

Pierwsza przesłanka to jest „wspólność praw lub obowiązków” w sprawie o zwolnienie od egzekucji nie zachodzi. Wierzyciele w toku prowadzonych na ich wniosek odrębnych postępowań egzekucyjnych realizują własne, indywidualne i niezależne od pozostałych wierzycieli uprawnienia. Przepisy postępowania cywilnego nie kreują między nimi żadnej szczególnej więzi prawnej. Nie sposób zwłaszcza dopatrywać się wykreowania takiej więzi w art. 1025 k.p.c. regulującym kolejność zaspokojenia wierzycieli z kwoty uzyskanej z egzekucji. Prawdą jest, że kilku wierzycieli prowadzących egzekucję z tej samej rzeczy lub prawa może nie uzyskać pełnego zaspokojenia, ponieważ kwota uzyskana nie wystarczy na zaspokojenie wszystkich wierzytelności. W takim wypadku konieczne będzie sporządzenie planu podziału sumy uzyskanej z egzekucji (art. 1023 k.p.c. i nast.). Jednak w planie podziału dochodzi do zaspokojenia indywidualnych interesów wierzycieli w granicach limitowanych sumą uzyskaną z egzekucji, określonych w szczególności w art. 1025-1026 k.p.c., a nie realizacji „wspólnego” uprawnienia wierzycieli do zaspokojenia z konkretnego składnika majątku dłużnika.

Słusznie wskazuje się, że w wypadku powództw o ukształtowanie stosunku prawnego (a takim bez wątpienia jest powództwo o zwolnienie od egzekucji) wspólność praw lub obowiązków występuje tylko wtedy, gdy współuczestników łączy stosunek prawny będący przedmiotem. W omawianej sytuacji brak takiego stosunku prawnego między wierzycielami. Natomiast, między poszczególnymi wierzycielami a osobą trzecią istnieją odrębne i samodzielne stosunki prawne, a nie jeden wspólny.

W takim przypadku nie ma również tożsamości podstawy faktycznej. Zajęcie rzeczy lub praw na rzecz poszczególnych wierzycieli może nastąpić przecież w znacznym odstępie czasowym. W konsekwencji, również dłużnik może się dowiedzieć o dokonaniu zajęcia w różnych momentach. Już tylko ten element różnicuje stany faktyczne w odniesieniu do poszczególnych wierzycieli w sposób relewantny z punktu widzenia art. 841 § 3 k.p.c. Powództwo o zwolnienie od egzekucji można bowiem wnieść w terminie miesiąca od dnia dowiedzenia się o naruszeniu prawa (art. 841 § 3 k.p.c.). Tym samym, termin determinujący zasadność powództwa może rozpocząć bieg w stosunku do poszczególnych wierzycieli w różnym czasie. Co za tym idzie wniesienie powództwa przez osobę trzecią przeciwko kilku wierzycielom nie wyłącza odmiennej oceny dochowania terminu z art. 841 § 3 k.p.c. wobec poszczególnych wierzycieli.

Nawet jednak, gdyby zajęcie rzeczy zostało dokonane na rzecz wszystkich wierzycieli w jedynym momencie nie oznaczałoby to istnienia zawsze tożsamej podstawy faktycznej w sprawie z powództwa osoby trzeciej, toczącej się przeciwko kilku wierzycielom o zwolnienie od egzekucji.

Po pierwsze, bezsporne jest, że powództwo o zwolnienie od egzekucji służy co do zasady ochronie praw osoby trzeciej. Nie można jednak wykluczyć, że osoba trzecia z uwagi na łączący ją z dłużnikiem stosunek prawny (np. przyjęcie odpowiedzialności za określony dług własnym majątkiem) lub więzi pozaprawne (np. rodzinne) będzie godzić się na prowadzenie egzekucji przez określonego wierzyciela z jej majątku. Nie ma podstaw do odmowy osobie trzeciej takiego uprawnienia do dysponowania swoim majątkiem. Z drugiej strony, nie sposób jednak zakwestionować uprawnienia tej osoby trzeciej do przeciwstawienia się egzekucji z jej majątku prowadzonej na wniosek innego wierzyciela, wobec którego nie ma podstaw do zezwolenia na zaspokojenie długu z majątku nienależącego do dłużnika. Zatem, zgoda osoby trzeciej na prowadzenie egzekucji z jej majątku ma w tym kontekście decydujące znaczenie.

Po drugie, sytuacja osoby trzeciej względem poszczególnych wierzycieli może być zróżnicowana również chociażby ze względu na skuteczność nabycia przez nią prawa własności. Nie można wykluczyć sytuacji, w której np. tylko jeden z prowadzących egzekucję wierzycieli będzie dysponował skutecznym względem osoby trzeciej orzeczeniem stwierdzającym bezskuteczność rozporządzenia rzeczą przez dłużnika na rzecz osoby trzeciej (np. art. 527 k.c.). Powodowałoby to możliwość skutecznego prowadzenia egzekucji z majątku osoby trzeciej tylko przez tego wierzyciela. Podobna sytuacja miałaby miejsce, gdyby w stosunku do poszczególnych wierzycieli, z uwagi na różny moment zajęcia rzeczy, odmiennie kształtowały się skutki zajęcia wskazane w art. 848 k.p.c. W takim wypadku niektórzy wierzyciele mogliby skutecznie prowadzić egzekucję przeciwko osobie trzeciej (nabywcy rzeczy od dłużnika), a niektórzy nie. Ta różnorodność potencjalnych stanów faktycznych dobitnie wskazuje na brak tożsamości podstawy faktycznej w tego rodzaju sprawach.

Odnosząc się jeszcze do art. 73 § 2 k.p.c. należy zwrócić uwagę, że z żadnego przepisu ustawy nie wynika, iż wyrok w sprawie o zwolnienie od egzekucji dotyczyć ma niepodzielnie wszystkich wierzycieli – współuczestników. Niepodzielność wyroku w rozumieniu art. 73 § 2 k.p.c. oznacza, że w stosunku do wszystkich współuczestników musi zapaść jeden wyrok, rozstrzygający sprawę w sposób jednolity. Nie jest natomiast możliwe odmienne rozstrzygnięcie w stosunku do poszczególnych współuczestników np. uwzględnienie powództwa w stosunku do jednych, a oddalenie powództwa w stosunku do innych. Z uwagi na wskazaną wyżej potencjalną różnorodność stanów faktycznych, wynikających przede wszystkim z odmiennych zachowań wierzycieli oraz osoby trzeciej wobec poszczególnych wierzycieli nie można wykluczyć wydania odmiennych rozstrzygnięć dotyczących różnych wierzycieli. Tym samym, brak podstaw do uznania, że niepodzielność wyroku wynika w omawianym wypadku z „istoty stosunku prawnego”. W szczególności, dlatego że między wierzycielami a osobą trzecią istnieją odrębne i samodzielne stosunki prawne.

Poza tym konsekwencją przyjęcia, że między wierzycielami istnieje współuczestnictwo jednolite byłoby uznanie, iż do zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia albo uznania powództwa potrzeba zgody wszystkich wierzycieli (art. 73 § 2 zd. 2 k.p.c.). Innymi słowy, uznanie powództwa przez jednego wierzyciela bez zgody pozostałych byłoby bezskuteczne. Taka sytuacja byłaby niezrozumiała, skoro każdy z wierzycieli może swobodnie dysponować swoimi uprawnieniami na etapie postępowania egzekucyjnego i mógłby samodzielnie dokonać czynności dalej idącej w postaci złożenia wniosku o umorzenie postępowania, co skutkowałoby uchyleniem zajęcia (art. 826 k.p.c.). Przekładałoby się to bezpośrednio na zasadność powództwa. Ograniczenie samodzielności wierzycieli w postępowaniu o zwolnienie od egzekucji nie byłoby więc z tego punktu widzenia racjonalne. 

Wyrok SN z dnia 6 sierpnia 2024 r., II CSKP 2108/22

Standard: 85051 (pełna treść orzeczenia)