Prawo oskarżonego do przesłuchania świadka oskarżenia w postępowaniu karnym przed sądem; skazanie na podstawie zeznań świadka, którego nie można przesłuchać w postępowaniu karnym przed sądem(art. 8 ust. 1 D. 2016/343)

Art. 8 ust. 1 dyrektywy 2016/343 rozpatrywany w związku z art. 47 akapit drugi i art. 48 ust. 2 karty należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie stosowaniu przepisu krajowego umożliwiającego sądowi krajowemu, gdy nie jest możliwe przesłuchanie świadka oskarżenia w postępowaniu karnym przed sądem, oparcie orzeczenia w przedmiocie winy lub niewinności oskarżonego na zeznaniach wspomnianego świadka uzyskanych w toku przesłuchania przeprowadzonego w postępowaniu przygotowawczym przed sądem, lecz bez udziału oskarżonego lub jego obrońcy, chyba że istnieje poważna przyczyna uzasadniająca niestawiennictwo świadka w postępowaniu karnym przed sądem, że zeznania tego świadka nie stanowią jedynej lub rozstrzygającej podstawy skazania oskarżonego i że istnieją elementy kompensujące wystarczające do zrównoważenia trudności, jakie oskarżony i jego obrońca napotykają ze względu na uwzględnienie wspomnianych zeznań.

Art. 6 ust. 1 dyrektywy 2016/343 nie ma zastosowania do przypadku przepisu krajowego takiego jak rozpatrywany w postępowaniu głównym, który umożliwia sądowi krajowemu, gdy nie jest możliwe przesłuchanie świadka oskarżenia w postępowaniu karnym przed sądem, oparcie orzeczenia w przedmiocie winy lub niewinności oskarżonego na zeznaniach wspomnianego świadka uzyskanych w toku przesłuchania przeprowadzonego przed sądem w postępowaniu przygotowawczym, lecz bez udziału oskarżonego lub jego obrońcy.

Uwzględnienie do celów wydania orzeczenia w przedmiocie winy lub niewinności oskarżonego oświadczenia świadka oskarżenia przesłuchanego w postępowaniu przygotowawczym pod nieobecność tego oskarżonego i jego obrońcy, bez umożliwienia im przesłuchania lub spowodowania przesłuchania tego świadka w postępowaniu karnym przed sądem, rolę oskarżonego ogranicza się do pasywnej obecności podczas odczytywania treści oświadczeń złożonych przez tego świadka, które zaprotokołowano w protokole przesłuchania, w którym oskarżony nie mógł uczestniczyć w postępowaniu przygotowawczym.

Możliwość skonfrontowania oskarżonego ze świadkami w obecności sądu, która może ostatecznie rozstrzygnąć o winie lub niewinności tej osoby, stanowi jeden z istotnych elementów rzetelnego procesu karnego, ponieważ ocena wiarygodności świadka jest złożonym zadaniem, które zwykle nie może być zrealizowane poprzez zwykłe odczytanie treści oświadczeń tego świadka, jakie zaprotokołowano w protokołach rozpraw (zob. podobnie wyrok z dnia 29 lipca 2019 r., Gambino i Hyka, C-38/18).

Prawo do obecności na rozprawie, ustanowione w art. 8 ust. 1 dyrektywy 2016/343, powinno być zagwarantowane w sposób taki, aby można było je wykonywać w postępowaniu karnym przed sądem, zgodnie z szczegółowymi warunkami odpowiadającymi wymogom rzetelnego procesu. I tak prawo to nie ogranicza się do zagwarantowania zwykłej obecności oskarżonego na rozprawach odbywających się w ramach dotyczącego go procesu, lecz wymaga, by osoba ta mogła skutecznie uczestniczyć w tym procesie i wykonywać w tym względzie prawo do obrony, które obejmuje prawo do przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia w toku postępowania karnego przed sądem.

W świetle powyższego stosowanie przepisów krajowych, zgodnie z którymi gdy świadek z obiektywnych względów nie może być obecny w postępowaniu karnym przed sądem, sąd ten może odczytać oświadczenia złożone przez tego świadka w postępowaniu przygotowawczym przed sądem, aby orzec w przedmiocie winy lub niewinności oskarżonego, w tym gdy przeciwko tej osobie nie wszczęto jeszcze postępowania w chwili, gdy przesłuchanie tego świadka miało miejsce, i ani ta osoba, ani jej obrońca nie mogli uczestniczyć w tym przesłuchaniu - może naruszać prawo do obecności na rozprawie.

Do sądu odsyłającego należy zatem ocena, zgodnie z elementami wykładni przedstawionymi przez Trybunał, czy stosowanie rozpatrywanych przepisów krajowych w sprawie w postępowaniu głównym jest zgodne ze wspomnianymi przepisami prawa Unii.

Zgodnie z art. 52 ust. 1 karty dopuszcza się wprowadzenie ograniczeń w wykonywaniu praw i wolności ustanowionych w karcie, o ile przewidziane są one ustawą, szanują zasadniczą istotę tych praw i wolności i, z zastrzeżeniem zasady proporcjonalności, są konieczne i rzeczywiście odpowiadają celom interesu ogólnego uznawanym przez Unię lub potrzebom ochrony praw i wolności innych osób.

W pierwszej kolejności, co się tyczy wymogu, zgodnie z którym wszelkie ograniczenie wykonywania praw podstawowych powinno być przewidziane w ustawie, wymóg ten skutkuje tym, że możliwość uwzględnienia oświadczeń nieobecnych świadków powinna być przewidziana w istotnych krajowych ramach prawnych. 

W drugiej kolejności, co się tyczy przestrzegania zasadniczej istoty praw podstawowych oskarżonego, należy stwierdzić, że owa zasadnicza istota jest przestrzegana, jeśli oświadczenia nieobecnych świadków mogą być wzięte pod uwagę jedynie w ograniczonych okolicznościach, z uzasadnionych względów i z poszanowaniem rzetelności postępowania karnego rozpatrywanego w całości. W tym względzie należy uściślić, że taka ocena jest zgodna z istotnym orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, z którego wynika, że przedstawienie jako dowodów zeznań świadków zgromadzonych w postępowaniu przygotowawczym nie jest samo w sobie niezgodne z art. 6 ust. 1 i art. 6 ust. 3 lit. d) EKPC, z zastrzeżeniem poszanowania prawa do obrony, które wymaga co do zasady przyznania oskarżonemu odpowiedniej i wystarczającej możliwości kwestionowania zeznań świadków oskarżenia i przesłuchania tych świadków w chwili składania przez nich zeznań bądź na późniejszym etapie (zob. podobnie wyrok ETPC z dnia 15 grudnia 2015 r., Schatschaschwili przeciwko Niemcom).

W trzeciej kolejności, co się tyczy poszanowania zasady proporcjonalności, wymaga ona, by ograniczenia, jakie mogą w szczególności być nałożone na mocy aktów prawa Unii na prawa i swobody ustanowione w karcie, nie przekraczały tego, co jest odpowiednie i niezbędne dla zrealizowania zamierzonych zgodnych z prawem celów lub potrzeby ochrony praw i swobód innych osób, biorąc pod uwagę, że gdy istnieje możliwość wyboru między szeregiem odpowiednich środków, należy zastosować środek najmniej uciążliwy (zob. podobnie wyrok z dnia 8 grudnia 2022 r., Orde van Vlaamse Balies i in., C-694/20). Aby zbadać poszanowanie tej zasady, sąd odsyłający powinien określić, czy istnieje ważna przyczyna uzasadniająca niestawiennictwo świadka i czy w zakresie, w jakim zeznania tego ostatniego mogłyby stanowić jedyną lub rozstrzygającą podstawę ewentualnego skazania oskarżonego, istnieją elementy kompensujące, w szczególności istotne gwarancje proceduralne, wystarczające dla zrównoważenia trudności, jakie oskarżony i jego obrońca napotykają ze względu na uwzględnienie wspomnianych zeznań, i zapewnienia rzetelności postępowania karnego w całości (zob. podobnie wyroki ETPC: z dnia 15 grudnia 2011 r., Al‑Khawaja i Tahery przeciwko Zjednoczonemu Królestwu; z dnia 15 grudnia 2015 r., Schatschaschwili przeciwko Niemcom; a także z dnia 7 czerwca 2018 r., Dimitrov i Momin przeciwko Bułgarii).

W tym względzie sąd odsyłający powinien przede wszystkim zbadać, czy nieobecność świadka oskarżenia w postępowaniu karnym przed sądem jest uzasadniona ważną przyczyną, taką jak zgon, stan zdrowia, obawa przed składaniem zeznań lub niemożność odnalezienia świadka, zaś co się tyczy tej ostatniej sytuacji sąd ten ma obowiązek dołożenia wszelkich starań, jakich można od niego oczekiwać, aby zapewnić stawiennictwo tego świadka (zob. podobnie wyrok ETPC z dnia 15 grudnia 2015 r., Schatschaschwili przeciwko Niemcom).

Zeznania nieobecnego świadka w postępowaniu karnym przed sądem, jeśli zostały dopuszczone jako dowód na etapie postępowania karnego przed sądem, lecz zostały złożone na wcześniejszym etapie postępowania karnego, stanowiłyby jedyną podstawę skazania oskarżonego, jeśli ten dowód z zeznań świadka byłby jedynym dowodem przeciwko takiemu oskarżonemu. Podstawa ta powinna być uważana za rozstrzygającą w sytuacji, gdyby wspomniany dowód z zeznań świadka miał znaczenie takie, że mógłby wywrzeć decydujący wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, biorąc pod uwagę, że jeśli zeznania nieobecnego świadka mogą być potwierdzone za pomocą innych dowodów, ocena rozstrzygającego charakteru tych zeznań jest uzależniona od mocy dowodowej tych pozostałych dowodów – im istotniejsza jest ta moc dowodowa, tym mniej prawdopodobne jest, że zeznania nieobecnego świadka zostaną uznane za rozstrzygające (zob. podobnie wyrok ETPC z dnia 15 grudnia 2015 r., Schatschaschwili przeciwko Niemcom).

Co się tyczy istnienia elementów kompensujących – takie elementy powinny umożliwić prawidłową i rzetelną ocenę wiarygodności niesprawdzonych zeznań świadka; dotyczą one w szczególności sposobu, w jaki sąd orzekający ocenia niesprawdzone zeznania nieobecnego świadka, przedstawienie spójnych dowodów w postępowaniu karnym przed sądem i ich moc dowodową, a także środki proceduralne przyjęte w celu zrównoważenia okoliczności, że świadek nie mógł być bezpośrednio kontradyktoryjnie przesłuchany w postępowaniu karnym przed sądem (zob. podobnie wyroki ETPC: z dnia 15 grudnia 2015 r., Schatschaschwili przeciwko Niemcom; z dnia 7 czerwca 2018 r., Dimitrov i Momin przeciwko Bułgarii). Co się tyczy tego ostatniego aspektu, gwarancja proceduralna mogąca zrównoważyć trudności, jakie napotyka obrona ze względu na brak świadka w postępowaniu karnym przed sądem, może polegać na umożliwieniu osobie oskarżonej lub jej obrońcy przesłuchania świadka na etapie postępowania przygotowawczego (zob. podobnie wyrok ETPC z dnia 10 lutego 2022 r., Al Alo przeciwko Słowacji).

Niemożność odnalezienia świadka w celu jego wezwania w postępowaniu karnym przed sądem stanowi co do zasady ważną przyczynę, w szczególności gdy ten świadek nie zamieszkuje już na terytorium danego państwa członkowskiego i gdy próby jego odnalezienia, w szczególności za pośrednictwem Interpolu, okazały się daremne.

Sąd odsyłający powinien zbadać, czy, w wypadku skazania oskarżonych, wydane przezeń orzeczenie może być oparte wyłącznie lub w sposób rozstrzygający na zeznaniach złożonych przez rozpatrywanych świadków w postępowaniu przygotowawczym.

Sąd odsyłający powinien określić, czy w niniejszym wypadku istnieją elementy kompensujące wystarczające dla zrównoważenia trudności, jakie napotkaliby oskarżeni i ich obrońcy ze względu na ewentualnie uwzględnienie, jako dowodu, zeznań złożonych przez rozpatrywanych świadków w postępowaniu przygotowawczym, a zwłaszcza czy istnieje możliwość przesłuchania przez oskarżonych i ich obrońców rozpatrywanych świadków w postępowaniu przygotowawczym oraz środek odwoławczy od ewentualnego niekorzystnego orzeczenia.

Wyrok TSUE z dnia 8 grudnia 2022 r., C-348/21

Standard: 84380 (pełna treść orzeczenia)