Możliwość zaskarżenia braku lub z opóźnieniem informacji o prawie do odmowy składania wyjaśnień (art. 8 ust. 2 D. 2012/13)

Zgodnie z art. 8 ust. 2 dyrektywy 2012/13 państwa członkowskie zapewniają, aby podejrzani lub oskarżeni, lub ich obrońca, mieli prawo do zakwestionowania, zgodnie z procedurami przewidzianymi w prawie krajowym, braku lub odmowy udzielenia przez właściwe organy informacji zgodnie z tą dyrektywą.

Powyższy przepis ma w szczególności zastosowanie, w sytuacji gdy informacja dotycząca prawa do odmowy składania wyjaśnień została przekazana z opóźnieniem. Zważywszy bowiem, że art. 3 ust. 1 i art. 4 ust. 1 tej dyrektywy wymagają, aby podejrzani lub oskarżeni zostali niezwłocznie poinformowani o przysługującym im prawie do odmowy składania wyjaśnień, informacji udzielonej w tym względzie z naruszeniem tego wymogu niezwłoczności nie można uznać za udzieloną „zgodnie” z tą dyrektywą. W związku z tym, na podstawie art. 8 ust. 2 wspomnianej dyrektywy, podejrzani lub oskarżeni, lub ich obrońca, powinni mieć możliwość zaskarżenia tego braku powiadomienia.

Mając na względzie znaczenie prawa do skutecznego środka prawnego, chronionego na mocy art. 47 akapit pierwszy karty, art. 8 ust. 2 dyrektywy 2012/13 stoi na przeszkodzie wszelkiemu środkowi krajowemu utrudniającemu wykonywanie skutecznych środków odwoławczych w wypadku naruszenia praw chronionych na mocy tej dyrektywy (wyrok z dnia 19 września 2019 r., Rayonna prokuratura Lom, C-467/18).

Poprzez odesłanie do „procedur przewidzianych w prawie krajowym” ten przepis dyrektywy 2012/13 nie określa ani sposobów, ani terminów, w jakich podejrzani i oskarżeni, a także, w stosownych przypadkach, ich obrońca mogą powołać się na naruszenie obowiązku niezwłocznego poinformowania takich podejrzanych i oskarżonych o ich prawie do odmowy składania wyjaśnień, ani ewentualnych konsekwencji proceduralnych wynikających z braku takiego powołania, takich jak możliwość uwzględnienia takiego naruszenia z urzędu przez sąd orzekający co do istoty dla celów stwierdzenia nieważności postępowania. 

Pozostawiony państwom członkowskim margines swobody przy ustalaniu tych sposobów i konsekwencji znajduje ponadto potwierdzenie w motywie 36 tej dyrektywy, zgodnie z którym prawo do zakwestionowania, zgodnie z prawem krajowym, braku lub odmowy udzielenia informacji lub ujawnienia niektórych materiałów sprawy przez właściwe organy zgodnie ze wspomnianą dyrektywą, nie pociąga za sobą obowiązku zapewnienia przez państwa członkowskie szczególnych procedur odwoławczych, odrębnego mechanizmu lub procedury wnoszenia skarg, za pomocą których można zakwestionować taki brak lub odmowę.

Dyrektywa 2012/13 nie ustanawia przepisów regulujących ewentualną możliwość uwzględnienia z urzędu przez sąd orzekający co do istoty w sprawie karnej, dla celów stwierdzenia nieważności postępowania, naruszenia obowiązku niezwłocznego poinformowania takich podejrzanych i oskarżonych o ich prawie do odmowy składania wyjaśnień.

Państwa członkowskie mogą, zgodnie z pozostawionym im w dyrektywie 2012/13 marginesem swobody, ograniczyć w czasie możliwość powoływania się na takie naruszenie na etapie poprzedzającym przedstawienie obrony co do istoty. W szczególności należy stwierdzić, że zakaz uwzględnienia z urzędu tego naruszenia przez sąd karny orzekający co do istoty, dla celów stwierdzenia nieważności postępowania, respektuje, co do zasady, prawo do skutecznego środka prawnego i prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy ustanowione w art. 47 akapity pierwszy i drugi karty, a także prawo do obrony ustanowione w art. 48 ust. 2 karty, jeżeli podejrzani, oskarżeni lub ich obrońca mieli konkretną i rzeczywistą możliwość powołania się na dane naruszenie i dysponowali w tym celu rozsądnym terminem oraz dostępem do akt sprawy.

Niemniej, w celu zapewnienia skuteczności (effet utile) prawa do odmowy składania wyjaśnień, należy uściślić, że taki wniosek ma zastosowanie wyłącznie w zakresie, w jakim osoby te dysponowały w sposób konkretny i skuteczny – w terminie przysługującym im w celu powołania się na naruszenie art. 3 ust. 1 lit. e) i art. 4 ust. 1 dyrektywy 2012/13 – prawem dostępu do adwokata, które zostało ustanowione w art. 3 dyrektywy 2013/48, a jego wykonywanie zostało ułatwione dzięki mechanizmowi pomocy prawnej przewidzianemu w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/1919 z dnia 26 października 2016 r. w sprawie pomocy prawnej z urzędu dla podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym oraz dla osób, których dotyczy wniosek w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania (Dz.U. 2016, L 297, s. 1).

Okoliczność, że podejrzani i oskarżeni muszą mieć zapewnioną przez prawo krajowe konkretną i rzeczywistą możliwość skorzystania z pomocy adwokata, nie wyklucza, że – w przypadku zrzeczenia się tej możliwości – co do zasady do nich należy poniesienie ewentualnych konsekwencji takiego zrzeczenia się, o ile odbywa się ono zgodnie z warunkami przewidzianymi w art. 9 dyrektywy 2013/48. W szczególności ust. 1 tego przepisu stanowi, że podejrzanemu lub oskarżonemu udziela się ustnie lub pisemnie jasnych i wystarczających informacji w prostym i zrozumiałym języku na temat treści prawa dostępu do adwokata i możliwych konsekwencji zrzeczenia się tego prawa, a także że zrzeczenie się tego prawa musi być dokonane w sposób dobrowolny i jednoznaczny.

Zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w przypadku stwierdzenia uchybienia proceduralnego do sądów krajowych należy dokonanie oceny, czy uchybienie to zostało usunięte w toku postępowania, które nadal się toczyło, ponieważ brak takiej oceny sam w sobie jest prima facie niezgodny z wymogami rzetelnego procesu sądowego w rozumieniu art. 6 EKPC (wyrok ETPC z dnia 28 stycznia 2020 r., Mehmet Zeki Çelebi przeciwko Turcji). Tak więc, w sytuacji gdy podejrzany nie został powiadomiony we właściwym czasie o przysługującym mu prawie do nieobciążania samego siebie i do odmowy składania wyjaśnień, należy ocenić, czy pomimo tej luki postępowanie karne w całości można uznać za rzetelne, biorąc pod uwagę szereg czynników, wśród których znajdują się kwestia, czy wyjaśnienia zebrane w braku takiego powiadomienia stanowią integralną lub istotną część dowodów obciążających, a także moc pozostałych dowodów zgromadzonych w aktach sprawy (zob. wyrok ETPC z dnia 13 września 2016 r. w sprawie Ibrahim i in. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu).

Nie można uznać, iż przepisy krajowe zakazujące sądowi orzekającemu co do istoty w sprawie karnej uwzględnienia z urzędu, dla celów stwierdzenia nieważności postępowania, naruszenia ciążącego na właściwych organach na mocy art. 3 i 4 dyrektywy 2012/13 obowiązku niezwłocznego poinformowania podejrzanych lub oskarżonych o ich prawie do odmowy składania wyjaśnień naruszają art. 47 i 48 karty, jeżeli ci podejrzani lub oskarżeni nie zostali pozbawieni konkretnej i rzeczywistej możliwości dostępu do adwokata zgodnie z art. 3 dyrektywy 2013/48, w razie potrzeby poprzez skorzystanie z pomocy prawnej na warunkach przewidzianych w dyrektywie 2016/1919, a także jeżeli mieli oni – tak jak w danym wypadku ich adwokat – prawo dostępu do akt ich sprawy i powołania się na to naruszenie w rozsądnym terminie, zgodnie z art. 8 ust. 2 dyrektywy 2012/13.

Art. 3 i 4 oraz art. 8 ust. 2 dyrektywy 2012/13 w związku z art. 47 i 48 karty należy interpretować w ten sposób, że nie stoją one na przeszkodzie przepisom krajowym zakazującym sądowi orzekającemu co do istoty w sprawach karnych uwzględnienia z urzędu, dla celów stwierdzenia nieważności postępowania, naruszenia ciążącego na właściwych organach, na mocy tych art. 3 i 4, obowiązku niezwłocznego poinformowania podejrzanych lub oskarżonych o ich prawie do odmowy składania wyjaśnień, jeżeli nie zostali oni pozbawieni konkretnej i rzeczywistej możliwości dostępu do adwokata zgodnie z art. 3 dyrektywy 2013/48, w razie potrzeby poprzez skorzystanie z pomocy prawnej na warunkach przewidzianych w dyrektywie 2016/1919, a także jeżeli mieli oni – tak jak w danym wypadku ich adwokat – prawo dostępu do akt ich sprawy i powołania się na to naruszenie w rozsądnym terminie, zgodnie z tym art. 8 ust. 2 dyrektywy 2012/13.

Wyrok TSUE z dnia 22 czerwca 2023 r., C-660/21

Standard: 84361 (pełna treść orzeczenia)

Art. 8 ust. 2 dyrektywy 2012/13 wymaga, by „osoby podejrzane lub oskarżone lub ich obrońcy mieli prawo zakwestionowania, zgodnie z procedurami przewidzianymi w prawie krajowym, braku lub odmowy udzielenia przez właściwe organy informacji zgodnie z niniejszą dyrektywą”.

Mając na względzie znaczenie prawa do skutecznego środka prawnego, chronionego na mocy art. 47 karty, oraz jasne, bezwarunkowe i precyzyjne brzmienie art. 8 ust. 2 dyrektywy 2012/13, należy stwierdzić, że ten ostatni przepis stoi na przeszkodzie wszelkiemu środkowi krajowemu utrudniającemu wykonywanie skutecznych środków odwoławczych w wypadku naruszenia praw chronionych na mocy tej dyrektywy.

Wynikające z dyrektywy zobowiązanie do osiągnięcia przez państwa członkowskie przewidzianego w niej rezultatu, jak również istniejąca w świetle art. 4 ust. 3 TUE i art. 288 TFUE powinność podjęcia wszelkich właściwych środków ogólnych lub szczególnych w celu zapewnienia wykonania tego zobowiązania spoczywa na wszystkich organach państw członkowskich, w tym również na sądach, w zakresie ich właściwości (wyrok z dnia 7 sierpnia 2018 r., Smith, C‑122/17).

W celu wykonania tego zobowiązania zasada wykładni zgodnej wymaga, by organy krajowe czyniły wszystko, co leży w zakresie ich kompetencji, uwzględniając wszystkie przepisy prawa krajowego i stosując uznane w porządku krajowym metody wykładni, by zapewnić pełną skuteczność prawa Unii i przyjąć rozstrzygnięcie zgodne z realizowanymi przez nie celami (zob. podobnie wyroki: z dnia 5 października 2004 r., Pfeiffer i in., od C-397/01 do C-403/01; a także z dnia 8 maja 2019 r., Praxair MRC, C-486/18).

Niemniej zasada wykładni zgodnej prawa krajowego ma pewne granice. Spoczywający na sądzie krajowym obowiązek odniesienia się do treści prawa Unii przy dokonywaniu wykładni i stosowaniu odpowiednich przepisów prawa krajowego jest ograniczony przez ogólne zasady prawa i nie może służyć jako podstawa dla dokonywania wykładni prawa krajowego contra legem (wyrok z dnia 7 sierpnia 2018 r., Smith, C-122/17).

Wyrok TSUE z dnia 19 września 2019 r., C-467/18

Standard: 84397 (pełna treść orzeczenia)