Aspekt czasowy oceny przymiotu spadkobiercy i uprawnionego do zachowku z punktu widzenia doliczenia darowizny do spadku

Określając, według jakiego momentu należy badać przymiot spadkobiercy i uprawnionego do zachowku z punktu widzenia doliczenia darowizny do spadku, Sąd Najwyższy przyjmował w dotychczasowym orzecznictwie, że rozstrzygające znaczenie ma chwila otwarcia spadku (zob. wyrok SN z dnia 6 lutego 2014 r., I CSK 252/13; postanowienie SN z dnia 21 stycznia 2015 r., V CSK 358/14, postanowienie SN z dnia 1 grudnia 2016 r., I CSK 177/16). Stanowisko to jest podzielane w piśmiennictwie, w którym zwraca się jednak uwagę na przypadkowe i nieuzasadnione konsekwencje, do których może prowadzić takie podejście.

Za przyjęciem jako miarodajnej chwili otwarcia spadku przemawia treść art. 163 § 2 pkt 3 dekretu – Prawo spadkowe, który – precyzując, jakie darowizny nie podlegają doliczeniu do spadku – wskazywał na darowizny zdziałane dawniej niż dziesięć lat przed śmiercią spadkodawcy na rzecz osób, nie przychodzących do spadku. Pojęcie to, archaiczne i odosobnione na tle przepisów dekretu, skłaniało do przyjęcia, że chodzi o osoby, które in concreto nie dziedziczą po spadkodawcy, scil. nie dochodzą do spadku. W piśmiennictwie zauważano w tym kontekście m.in., że osobami przychodzącymi do spadku są spadkobiercy ustawowi i testamentowi, jeżeli powołani są do spadku jako spadkobiercy ustawowi lub testamentowi bądź – dokładniej – spadkobiercy, którzy przyjęli spadek, a więc dziedziczą po spadkodawcy.

W art. 994 § 1 k.c. wyrażenie „nie przychodzących do spadku” zastąpiono sformułowaniem „niebędących spadkobiercami”, korekty tej nie odebrano jednak jako merytorycznej – przeciwnie, w doktrynie już na etapie prac nad projektem kodeksu cywilnego podnoszono, że projektowana regulacja w zakresie doliczania darowizn do substratu zachowku nie odbiega w relewantnym zakresie od dotychczasowego stanu prawnego. 

Wsparcia na rzecz dominującego stanowiska można także upatrywać w użyciu w art. 994 § 1 k.c. imiesłowu „niebędących spadkobiercami” bez żadnego określnika temporalnego. Sądzić bowiem można, że gdyby prawodawca zamierzał związać ocenę statusu spadkobiercy (uprawnionego do zachowku) z innym momentem niż chwila otwarcia spadku, sprecyzowałby ów moment jednoznacznie, tym bardziej, że o otwarciu spadku mowa jest w innym fragmencie tego samego zdania, w kontekście ograniczenia czasowego decydującego o konieczności doliczenia darowizny.

Dążeniu do oznaczenia kręgu spadkobierców w rozumieniu art. 994 § 1 k.c. przez pryzmat sytuacji istniejącej w chwili dokonania darowizny, niezależnie od tego, o jak szeroki krąg potencjalnych spadkobierców miałoby chodzić, musiałyby towarzyszyć istotne komplikacje, jeżeli w chwili dokonania darowizny podstawę przyszłego dziedziczenia stanowiłby w całości lub w części testament. Spadkodawca może odwołać testament w każdej chwili w całości bądź w części (art. 943 k.c.). Określanie kręgu spadkobierców w aspekcie doliczania darowizn do substratu zachowku na bazie testamentu, który następnie został odwołany, jawi się jako zabieg niecelowy i nieracjonalny, bez względu na to, że krąg potencjalnych spadkobierców testamentowych w chwili dokonania darowizny mógłby zasadniczo odbiegać od kręgu osób faktycznie uzyskujących korzyści ze spadku. Nie ulega natomiast wątpliwości, że pojęcie spadkobiercy, którym operuje art. 994 § 1 k.c., nie może być ograniczane do spadkobierców z ustawy, lecz – podobnie, jak na tle art. 163 § 2 pkt 3 dekretu – Prawo spadkowe – bezterminowemu doliczeniu do substratu zachowku podlegają darowizny dokonane na rzecz spadkobierców, niezależnie od tytułu dziedziczenia.

Z tych względów, przy obliczaniu zachowku nie dolicza się darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, na rzecz osób, które nie dochodzą do spadku (art. 994 § 1 k.c.).

Uchwała SN z dnia 8 sierpnia 2024 r., III CZP 3/24

Standard: 83467 (pełna treść orzeczenia)

Wyłączenie doliczania darowizn, o jakich mowa w art. 994 § 1 k.c. jest oceniane według chwili otwarcia spadku. Podkreślenia wymaga, że przepis ten ściśle określa krąg obdarowanych, jako niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Nie dopuszcza zatem szerszej interpretacji.

Postanowienie SN z dnia 1 grudnia 2016 r., I CSK 177/16

Standard: 83468 (pełna treść orzeczenia)