Jurysdykcja w sprawie o zwrot nienależnego świadczenia/bezpodstawnego wzbogacenia

Powództwo o zwrot oparte na bezpodstawnym wzbogaceniu nie jest objęte zakresem spraw, których przedmiotem jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy, chyba że powództwo to jest ściśle związane ze stosunkiem umownym istniejącym wcześniej między stronami.

Żądanie zwrotu wywodzone z bezpodstawnego wzbogacenia nie jest objęte zakresem spraw, których przedmiotem jest czyn niedozwolony lub czyn podobny do czynu niedozwolonego albo roszczenia wynikające z takiego czynu.

Jeżeli żądanie zwrotu wywodzone z bezpodstawnego wzbogacenia nie jest objęte ani zakresem spraw, których przedmiotem jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy, ani zakresem spraw, których przedmiotem jest czyn niedozwolony lub czyn podobny do czynów niedozwolonych albo roszczenia wynikające z takiego czynu, w takiej sytuacji żądanie zwrotu wywodzone z bezpodstawnego wzbogacenia jest objęte zakresem jurysdykcji sądów państwa członkowskiego miejsca zamieszkania, względnie siedziby, pozwanego, zgodnie z zasadą ogólną przewidzianą w art. 2 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001 [art. 4 ust. 1 rozp. 1215/2012]

Zakres pojęcia „[spraw, których] przedmiotem jest czyn niedozwolony lub czyn podobny do czynu niedozwolonego albo roszczenia wynikające z takiego czynu” obejmuje każde żądanie zmierzające do obciążenia odpowiedzialnością pozwanego, które nie wiąże się z umową lub roszczeniami wynikającymi z umowy (zob. analogicznie wyrok z dnia 24 listopada 2020 r., Wikingerhof, C-59/19).

W celu ustalenia, czy powództwo o zwrot oparte na bezpodstawnym wzbogaceniu jest objęte zakresem spraw, których przedmiotem jest czyn niedozwolony lub czyn podobny do czynu niedozwolonego albo roszczenia wynikające z takiego czynu należy zbadać, czy powództwo to wiąże się z umową lub roszczeniami wynikającymi z umowy, a po drugie, czy powództwo to zmierza do obciążenia odpowiedzialnością pozwanego.

W odniesieniu do pierwszej przesłanki zakresem spraw, których przedmiotem jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy w rozumieniu tego ostatniego artykułu, jest objęte każde powództwo oparte na zobowiązaniu dobrowolnie zaciągniętym przez jedną stronę względem drugiej (zob. podobnie wyrok z dnia 11 listopada 2020 r., Ellmes Property Services, C-433/19).

W ramach roszczenia o zwrot wywodzonego z bezpodstawnego wzbogacenia obowiązek zwrotu, na który powołuje się powód, nie wynika co do zasady z takiego dobrowolnego zobowiązania podjętego przez pozwanego wobec niego, lecz przeciwnie, powstaje niezależnie od woli wzbogaconego. Z tego wynika, że takie żądanie zwrotu nie należy zasadniczo do zakresu spraw, których przedmiotem jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy.

Powyższe wykładnia znajduje potwierdzenie w lekturze art. 2 rozporządzenia nr 864/2007, z którego wynika, że obowiązek zwrotu, którego źródłem jest bezpodstawne wzbogacenie, jest uważany za „zobowiązanie pozaumowne” objęte zakresem wspomnianego rozporządzenia, które na mocy art. 10 tego rozporządzenia podlega szczególnych przepisom kolizyjnym (zob. podobnie wyrok z dnia 21 stycznia 2016 r., ERGO Insurance i Gjensidige Baltic, C‑359/14 i C‑475/14).

Należy dodać, że roszczenie o zwrot wywodzone z bezpodstawnego wzbogacenia może, w pewnych okolicznościach, być ściśle związane ze stosunkiem umownym istniejącym między stronami sporu i w konsekwencji zostać uznane za objęte zakresem pojęcia „[spraw, których] przedmiotem jest umowa lub roszczeń wynikająca z umowy”.  Do takich okoliczności należy sytuacja, w której roszczenie o zwrot wywodzone z bezpodstawnego wzbogacenia wiąże się ze stosunkiem umownym istniejącym wcześniej między stronami. Tak jest na przykład, gdy powód powołuje się na bezpodstawne wzbogacenie pozostające w ścisłym związku ze zobowiązaniem umownym, które uważa za nieważne lub które nie zostało wykonane przez pozwanego, lub gdy uważa je za „wykonane w nadmiernym zakresie”, w celu uzasadnienia przysługującego mu prawa do zwrotu.

W tym względzie Trybunał orzekł już, że żądanie zwrotu świadczeń wykonanych z tytułu nieważnej umowy należy do zakresu tego rodzaju spraw (zob. podobnie wyrok z dnia 20 kwietnia 2016 r., Profit Investment SIM, C-366/13).

Sąd mający jurysdykcję w sprawie umowy może orzec w przedmiocie konsekwencji jej nieważności, niewykonania lub „wykonania w nadmiernym zakresie”, a tym samym w przedmiocie ewentualnych zwrotów, które z tego wynikają, jeżeli istnieje szczególnie ścisły związek pomiędzy podnoszonym roszczeniem a sądem właściwym ze względu na miejsce, gdzie zobowiązanie stanowiące podstawę powództwa zostało wykonane albo miało być wykonane.

Jeśli chodzi o drugą przesłankę, należy zbadać, czy powództwo o zwrot oparte na bezpodstawnym wzbogaceniu zmierza do obciążenia odpowiedzialnością pozwanego. Ma to miejsce, gdy zdarzenie wywołujące szkodę można przypisać pozwanemu w zakresie, w jakim zarzuca się mu działanie lub zaniechanie sprzeczne z obowiązkiem lub zakazem nałożonymi przez prawo. Odpowiedzialność z tytułu czynu niedozwolonego lub czynu podobnego do czynu niedozwolonego można bowiem brać pod uwagę tylko pod warunkiem, że można ustalić związek przyczynowy pomiędzy szkodą a bezprawnym zdarzeniem, które spowodowało powstanie szkody (zob. podobnie wyrok z dnia 21 kwietnia 2016 r., Austro-Mechana, C-572/14).

Żądanie zwrotu wywodzone z bezpodstawnego wzbogacenia opiera się na obowiązku, którego źródłem nie jest zdarzenie wywołujące szkodę. Obowiązek ten powstaje bowiem niezależnie od zachowania pozwanego, w związku z czym brak jest związku przyczynowego między szkodą a ewentualnym bezprawnym działaniem lub zaniechaniem pozwanego.

Możliwe jest, iż żądanie zwrotu wywodzone z bezpodstawnego wzbogacenia nie jest objęte ani zakresem spraw, których przedmiotem jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy, ani zakresem spraw, których przedmiotem jest czyn niedozwolony lub czyn podobny do czynów niedozwolonych albo roszczenia wynikające z takiego czynu. Jest tak w przypadku, gdy żądanie to nie jest ściśle związane ze stosunkiem umownym, który istniał wcześniej między stronami danego sporu.

W takiej sytuacji żądanie zwrotu wywodzone z bezpodstawnego wzbogacenia jest objęte zakresem jurysdykcji sądów państwa członkowskiego miejsca zamieszkania, względnie siedziby, pozwanego, zgodnie z zasadą ogólną przewidzianą w art. 2 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001 [art. 4 ust. 1 rozp. 1215/2012]

Wyrok TSUE z dnia 9 grudnia 2021 r., C-242/20

Standard: 81784 (pełna treść orzeczenia)

Powództwa zmierzające do unieważnienia umowy oraz do zwrotu kwot nienależnie zapłaconych na jej podstawie mieszczą się w pojęciu „umowy lub roszczenia wynikającego z umowy” w rozumieniu tego przepisu.

Wyrok TSUE z dnia 20 kwietnia 2016 r., C-366/13

Standard: 81786 (pełna treść orzeczenia)