Stosunek służbowy żołnierzy zawodowych; status prawny żołnierzy

Charakter stosunku służbowego żołnierzy zawodowych, pomimo swego pozornego braku jednoznaczności, przejawia wszelkie cechy, które umożliwiają zakwalifikowanie go jako niepracowniczego stosunku zatrudnienia o charakterze administracyjnoprawnym. 

Status prawny żołnierzy omawiany jest w wielu wypowiedziach. Podkreśla się m.in., że stosunek służbowy funkcjonariuszy służb mundurowych i żołnierzy zawodowych można opisać za pomocą pewnego zespołu właściwości dystynktywnych. Można wskazać na jego następujące cechy charakterystyczne:

– nie jest to specyficzny rodzaj stosunku pracy, ale postać stosunku administracyjnego;

– jest niepracowniczym stosunkiem zatrudnienia;

– charakteryzuje się nierównorzędnością jego stron;

– powstaje w drodze nominacji;

– podstawą jego nawiązania jest indywidualny akt administracyjny;

– prawa i obowiązki funkcjonariuszy służb mundurowych i żołnierzy zawodowych są w sposób szczegółowy określone przepisami prawa powszechnie obowiązującego, a odrębności w tym zakresie wynikają z charakteru wykonywanej funkcji publicznej, a nadto mogą być one zmienione wyłącznie przy zastosowaniu przepisów prawa administracyjnego;

– wyraża szczególne obowiązki funkcjonariuszy służb mundurowych i żołnierzy zawodowych;

– ma charakter materialnoprawny;

– wykazuje dużą trwałość w czasie, ale zmiana jego treści może być wynikiem obowiązywania przepisów prawa, jak i indywidualnych aktów administracyjnych.

W innej wypowiedzi zwraca się uwagę, że jedną z cech tego stosunku służbowego jest jego publicznoprawny charakter, którego wyrazem jest administracyjnoprawny akt: przyjęcia (mianowania) do służby, zmiany warunków jej pełnienia i zwolnienia z niej, przy zachowaniu zasady dobrowolności wstępowania do służby i występowania z niej.

Kolejną cechą tego stosunku jest jednostronne ustalenie przez Państwo, w drodze bezwzględnie obowiązujących norm ustawowych, warunków służby w postaci obowiązków i uprawnień funkcjonariusza i żołnierza, jak i uprawnień (kompetencji) oraz obowiązków organu służbowego względem tego funkcjonariusza (żołnierza). Usytuowanie obowiązków funkcjonariusza i żołnierza przede wszystkim jako powinności względem państwa lub względem służby, a nie jako powinności wobec jednostki, w której pełni służbę. Znajduje to formalny wyraz w treści aktu ślubowania lub w treści wielu powinności funkcjonariusza i żołnierza odnoszących się do ochrony dobra, godności, powagi służby oraz podporządkowujących interesy osobiste interesom służby.

Kolejną cechą jest podległość służbowa, obejmująca dyspozycyjność rozumianą jako obowiązek funkcjonariusza (żołnierza) poddania się w granicach określonych przepisami aktom przełożonego zmieniającym warunki pełnienia służby. Zakresem pojęcia tej cechy obejmowane jest podporządkowanie służbowe określane jako obowiązek wykonywania poleceń (rozkazów) dotyczących czasu, miejsca, porządku lub sposobu pełnienia służby.

Funkcjonariuszy i żołnierzy dotyczy szereg obowiązków, które wykraczają poza rodzaj obowiązków związanych z zajmowanym stanowiskiem służbowym. Jest to obowiązek zachowania apolityczności, który polega na ograniczeniu niektórych uprawnień politycznych (zakaz przynależności do partii politycznych, zakaz prowadzenia działalności politycznej) oraz ograniczenie praw obywatelskich (np. w zakresie przynależności do stowarzyszeń zagranicznych albo międzynarodowych), a także ograniczenie praw zawodowych (np. zakazy lub ograniczenia tworzenia i członkostwa w związkach zawodowych, zakaz organizowania i uczestniczenia w strajkach), ograniczenie praw osobistych (np. obowiązek składania oświadczeń majątkowych), ograniczenie praw ekonomicznych (np. zakazy lub ograniczenia dotyczące podejmowania dodatkowych zajęć zarobkowych poza służbą).

Istotną cechą stosunku służbowego są wzmocnione rygory odpowiedzialności funkcjonariuszy i żołnierzy, przede wszystkim w ramach odpowiedzialności dyscyplinarnej. Ponadto funkcjonariuszom i żołnierzom przysługują określone uprawnienia mające charakter przywilejów, stanowiących swoistą rekompensatę za poświęcenie się służbie (np. prawo do wcześniejszej emerytury, prawo do przyznania lokalu).

Znamienną cechą stosunku służbowego jest trwałość zatrudnienia, która związana jest z ustaleniem katalogu przyczyn uzasadniających zwolnienie funkcjonariusza (żołnierza) ze służby.

Stosunki służbowe, w jakich pozostają funkcjonariusze i żołnierze, są nazywane w doktrynie jako stosunki służbowe sensu stricto. Obejmują one sprawy należące do stosunku prawnego łączącego funkcjonariusza z odpowiednią władzą służbową albo z przełożonym służbowym usytuowanym wprost jako organ administracji publicznej w rozumieniu przepisów k.p.a. Występują jednostronnie normatywnie ustanowione uprawnienia lub obowiązki podmiotów o charakterze służbowym wraz z odpowiadającymi im stosownymi uprawnieniami lub obowiązkami organu i osoby zatrudnionej. Stosunki służbowe występują także w prawie pracy i dotyczą zatrudnienia sędziów i prokuratorów.

W rezultacie w oparciu o wypowiedzi doktryny należy przyjąć, że charakter stosunku służbowego żołnierzy zawodowych, pomimo swego pozornego braku jednoznaczności, przejawia wszelkie cechy, które umożliwiają zakwalifikowanie go jako niepracowniczego stosunku zatrudnienia o charakterze administracyjnoprawnym.

Również w orzecznictwie dominuje utrwalony pogląd, że żołnierze zawodowi nie są pracownikami w rozumieniu przepisów kodeksu pracy, gdyż ich zatrudnienie ma charakter administracyjnoprawny (ze względu na wysoki stopień podporządkowania funkcjonariuszy), a sprawy związane ze służbą są rozpoznawane w drodze postępowania administracyjnego i sądowoadministracyjnego. Sąd Najwyższy przyjął m.in., że zwolnienie żołnierza zawodowego ze służby następuje na podstawie decyzji administracyjnej, podlegającej zaskarżeniu do NSA (zob. postanowienie z 9 kwietnia 1992 r., III ARN 17/92). W innym orzeczeniu jednoznacznie stwierdził, że żołnierz zawodowy nie jest pracownikiem (zob. wyrok 9 grudnia 2015 r., I PK 1/15).

Uchwała SN z dnia 11 kwietnia 2024 r., III CZP 47/23

Standard: 81308 (pełna treść orzeczenia)