Zaspokojenie zastawnika z przedmiotu zastawu rejestrowego w drodze sądowego postępowania egzekucyjnego (art. 21 u.z.r.)

Zgodnie z art. 21 u.z.r. zaspokojenie zastawnika z przedmiotu zastawu rejestrowego następuje w drodze sądowego postępowania egzekucyjnego. Reguła ta odpowiada ogólnej zasadzie, według której wierzyciel, chcąc zaspokoić się ‎z przedmiotu obciążonego prawem zastawniczym, jest obowiązany uzyskać tytuł wykonawczy i skierować postępowanie egzekucyjne do obciążonego przedmiotu. Prawo, takie jak zastaw bądź hipoteka, doznaje ochrony w toku tego postępowania, zapewniając zabezpieczonemu wierzycielowi zaspokojenie z obciążonego przedmiotu z pierwszeństwem wobec innych wierzycieli (por. art. 312 k.c. i art. 75 u.k.w.h.).

W przypadku zastawu rejestrowego przewidziano od tej zasady kilka odstępstw. Wyjątki te pozwalają wierzycielowi zastawniczemu na zaspokojenie się z przedmiotu zastawu bez potrzeby inicjowania postępowania egzekucyjnego‎(art. 22 i n. u.z.r.). W szczególności, zgodnie z art. 22 u.z.r., umowa zastawnicza może przewidywać zaspokojenie przez przejęcie przez zastawnika na własność przedmiotu zastawu rejestrowego, jeżeli przedmiotem zastawu są prawa lub rzeczy wyszczególnione w art. 22 ust. 1 pkt 1-4 u.z.r., w tym rzeczy powszechnie występujące w obrocie towarowym. Przejęcie rzeczy na własność następuje w tym przypadku po upływie terminu wykonania zobowiązania, które zostało zabezpieczone zastawem, z dniem złożenia przez zastawnika jednostronnego oświadczenia woli na piśmie o przejęciu tego przedmiotu na własność‎(art. 22 ust. 2 pkt 2 u.z.r.). Składając oświadczenie woli o przejęciu przedmiotu zastawu na własność zastawnik realizuje uprawnienie kształtujące, którego źródłem jest umowa zastawnicza (por. wyroki SN z dnia 20 kwietnia 2006 r., IV CSK 62/06, z dnia 25 marca 2010 r., I CSK 369/09 i z dnia 20 marca 2016 r., III CSK 167/15).

Umowna możliwość zaspokojenia się przez wierzyciela zastawniczego z przedmiotu zastawu bez potrzeby uzyskiwania tytułu wykonawczego i wszczynania postępowania egzekucyjnego nie stoi na przeszkodzie skierowaniu egzekucji do przedmiotu zastawu przez innych wierzycieli zastawcy. Konieczne jest tym samym określenie relacji między uprawnieniem zastawnika wynikającym z umowy zastawniczej i postępowaniem egzekucyjnym toczącym się z wniosku innych wierzycieli zastawcy. Kolizję tę rozstrzyga wyraźnie art. 21a u.z.r. dodany ustawą z dnia 5 września 2008 r. o zmianie ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów oraz o zmianie innych ustaw (Dz. U. nr 180, poz. 1113), zgodnie z którym od chwili zajęcia przedmiotu zastawu rejestrowego przez komornika lub inny organ egzekucyjny zastawnik nie może podejmować czynności mających na celu zaspokojenie na podstawie art. 22-27 u.z.r.

Z art. 21a u.z.r. wynika, że czynności zastawnika zmierzające do pozaegzekucyjnego zaspokojenia się z przedmiotu zastawu rejestrowego są niedopuszczalne od chwili jego zajęcia. 

Związanie niedopuszczalności pozaegzekucyjnego zaspokojenia wierzyciela zastawniczego z chwilą zajęcia przedmiotu zastawu łączy się z tym, że od tego momentu rzecz lub prawo zostają obłożone węzłem egzekucyjnym, a wierzyciel, na rzecz którego dokonano zajęcia, uzyskuje publicznoprawne uprawnienie do zaspokojenia z zajętego przedmiotu w postępowaniu egzekucyjnym (por. art. 848 k.p.c.). Rozwiązanie to chroni wierzyciela zastawcy kierującego egzekucję do przedmiotu zastawu, niebędącego stroną umowy zastawniczej, uniemożliwiając udaremnienie tej egzekucji jednostronnym oświadczeniem wierzyciela zastawniczego. Zabezpiecza ponadto interes innych potencjalnych wierzycieli zastawcy, którzy mogą zająć przedmiot zastawu na swoją rzecz i wziąć udział w postępowaniu egzekucyjnym obejmującym egzekucję z tego przedmiotu.

Idąc tym torem, umowne prawo wierzyciela zastawniczego do zaspokojenia się z przedmiotu zastawu w drodze pozaegzekucyjnej nie zmierza tak daleko, aby w razie konkurencji wierzycieli do przedmiotu zastawu wierzyciel zastawniczy mógł przejąć własność obciążonego przedmiotu, w celu zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności, pozbawiając innych wierzycieli zastawcy prawa przeprowadzenia egzekucji z przedmiotu zastawu i uczestnictwa w podziale sumy uzyskanej ‎z egzekucji. Skutek wykluczający możliwość pozaegzekucyjnego zaspokojenia się przez wierzyciela zastawniczego następuje ex lege z chwilą dokonania zajęcia i nie jest uzależniony od tego, czy wierzyciel zastawniczy wie o dokonanym zajęciu, względnie, czy może się o nim dowiedzieć. Zajęcie przedmiotu zastawu – przez czas jego trwania – uniemożliwia wierzycielowi zastawniczemu wykonanie uprawnienia kształtującego do przejęcia przedmiotu zastawu na własność. Oświadczenie woli ‎w tym przedmiocie, złożone przez wierzyciela po dokonaniu zajęcia, nie może zatem wywrzeć zamierzonych skutków prawnych i nie prowadzi do przejścia własności przedmiotu zastawu (por. wyrok SN z dnia 9 listopada 2016 r., II CSK 775/15).

Utrata przez wierzyciela zastawniczego umownego prawa do zaspokojenia z przedmiotu zastawu przez złożenie oświadczenia woli o przejęciu przedmiotu zastawu na własność w związku z jego egzekucyjnym zajęciem nie pozbawia wierzyciela zastawniczego uprzywilejowania, które wynika z przysługującego mu prawa rzeczowego (art. 20 u.z.r.). Powoduje natomiast, że wierzyciel, zachowując to uprzywilejowanie, może dochodzić swojego prawa tylko w postępowaniu egzekucyjnym (art. 1025 § 1 pkt 5 w związku z art. 20 u.z.r.). 

Jeżeli w związku z naruszeniem przez komornika art. 805[1] k.p.c. wierzyciel zastawniczy utraciłby możliwość zaspokojenia się z przedmiotu zastawu w postępowaniu egzekucyjnym, nie mając wiedzy o jego wszczęciu, w rachubę wchodzi odpowiedzialność odszkodowawcza komornika (art. 36 ustawy z dnia 22 marca 2018 r. o komornikach sądowych, jedn. tekst: Dz. U. z 2023 r., poz. 1691) (por. wyrok SN z dnia 9 listopada 2016 r., II CSK 775/15). Uchybienie przez komornika obowiązkom wynikającym z art. 805[1] k.c. nie sprawia natomiast, iżby wierzyciel mógł realizować umowne uprawnienie do pozaegzekucyjnego zaspokojenia się z przedmiotu zastawu w oderwaniu od art. 21a u.z.r.

Wyrok SN z dnia 10 stycznia 2024 r., II CSKP 781/22

Standard: 80929 (pełna treść orzeczenia)