Żądanie ustalenia nieistnienia stosunku prawnego a żądanie ustalenia nieważności umowy

 Art. 189 k.p.c. jest podstawą ustalenia istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego, a nie umowy. W praktyce sądów powszechnych przyjęło się orzekanie o ważności umowy, co jest dopuszczalne tylko pod warunkiem, że jest to skrót redakcyjny na określenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego mającego powstać na mocy spornej umowy. 

Postanowienie SN z dnia 25 września 2024 r., I CSK 2140/23

Standard: 86156 (pełna treść orzeczenia)

Żądanie ustalenia nieistnienia stosunku prawnego może być „w ramach skrótu myślowego” określone jako żądanie ustalenia nieważności umowy - zmierza ono wówczas do ustalenia nieistnienia stosunku prawnego, mogącego wynikać z zawartych przez strony umów, następczo ocenionych przez stronę jako nieważne (uchwała SN z 23 września 2010 r., III CZP 57/10). W wyroku SN z 6 listopada 2015 r., II CSK 56/15, wyrażono nawet pogląd, że orzeczenie o ustaleniu nieistnienia umownego stosunku prawnego, gdy powód żądał ustalenia nieważności umowy mającej być źródłem tego stosunku, a podane przez niego okoliczności faktyczne uzasadniały wniosek, iż umowa nie została zawarta, nie stanowi naruszenia art. 321 § 1 k.p.c. (podobnie wyrok SN z 17 lutego 2016 r., III CSK 148/15).

Akceptacja tego niezwykle liberalnego podejścia co do sposobu formułowania żądania w sprawach o ustalenie z art. 189 k.p.c. mogła wynikać z tego, że ustalenie nieważności umowy w istocie oznacza ustalenie nieistnienia stosunku prawnego lub prawa. Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę kasacyjną nie dostrzega jednakże zasadności utrzymywania tego podejścia stanowiącego ukłon w stronę wadliwych tendencji w praktyce; przeciwnie, uznaje, że konieczne jest czytelne podkreślenie, iż praktyka zastępowania ustalenia stosunku prawnego lub prawa ustalaniem faktów, na podstawie których stosunki te powstały lub przestały istnieć, nie może zostać utrzymana, ponieważ ustalenie nieważności umowy prowadzi do rezultatów oczywiście nieprawidłowych. Przykładem tego jest rozpoznawana sprawa, w której – jak być może należy się domyślać z użytych „skrótów myślowych” – żądanie zasadnicze nakierowane było na ustalenie nieistnienia stosunku prawnego wynikającego z bliżej określonej umowy kredytowej, zaś żądanie ewentualne – na ustalenie, że strony związane są stosunkiem prawnym wynikającym z tejże umowy kredytowej z pominięciem jednak wymienionych abuzywnych postanowień umownych. Na pierwszy rzut oka więc widać, że równoczesne uznanie zasadności obu tych żądań nie jest racjonalnie możliwe.

Wyrok SN z dnia 11 stycznia 2024 r., II CSKP 836/23

Standard: 80808 (pełna treść orzeczenia)