Udział organizacji pozarządowych w postępowaniach w sprawach o alimenty

Uprawnienie instytucji publicznej, która działa jako powód, ma swoje źródło w obowiązkach alimentacyjnych wynikających ze stosunków rodzinnych i pokrewieństwa. Wykonanie tego prawa skutkuje względem dłużnika zobowiązaniami alimentacyjnymi objętymi art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4/2009.

Brzmienie art. 3 rozporządzenia nr 4/2009 nie precyzuje, że to sam wierzyciel alimentacyjny powinien wytoczyć powództwo przed sądy wskazane w lit. a) i b) Przepis ten nie zakazuje, z zastrzeżeniem poszanowania celów i systemu tego rozporządzenia, by żądanie dotyczące zobowiązania alimentacyjnego mogło zostać wniesione do jednego z tych sądów przez instytucję publiczną, która z mocy ustawy wstąpiła w prawa wspomnianego wierzyciela.

Ani cele, ani system rozporządzenia nr 4/2009 nie stoją na przeszkodzie temu, aby sąd zwykłego miejsca pobytu wierzyciela miał jurysdykcję do rozpoznania żądania dotyczącego zobowiązania alimentacyjnego wniesionego przez taką instytucję publiczną na podstawie art. 3 lit. b) tego rozporządzenia.

Przyznanie instytucji publicznej, która wstąpiła w prawa wierzyciela alimentacyjnego, możliwości wniesienia sprawy do sądu zwykłego miejsca pobytu tego wierzyciela może zapewnić skuteczność dochodzenia międzynarodowych wierzytelności alimentacyjnych, cel ten zostałby natomiast podważony, gdyby taka instytucja publiczna była pozbawiona prawa do powołania się na alternatywne kryteria jurysdykcji przewidziane na rzecz powoda w zakresie zobowiązań alimentacyjnych w art. 3 lit. a) i b) rozporządzenia nr 4/2009, zarówno na obszarze Unii Europejskiej, jak i, w stosowanym przypadku, w razie gdy pozwany ma miejsce pobytu na terytorium państwa trzeciego.

Skoro art. 3 lit. a) rozporządzenia nr 4/2009 nie uzależnia stosowania zawartych w nim zasad jurysdykcji międzynarodowej od warunku, by pozwany miał miejsce zamieszkania w państwie członkowskim, niezezwolenie instytucji publicznej, która wstąpiła w prawa wierzyciela, na wniesienie sprawy do sądu zwykłego miejsca pobytu wierzyciela, gdy dłużnik alimentacyjny ma miejsce zamieszkania w państwie trzecim, prowadziłoby, z dużą dozą prawdopodobieństwa, do konieczności wytoczenia powództwa przez tę instytucję publiczną poza Unią. Ta sytuacja, jak również wynikające z niej trudności prawne i praktyczne, mogłyby zagrozić skutecznemu odzyskiwaniu wierzytelności alimentacyjnych.

Uznanie, że instytucja publiczna, która wstąpiła w prawa wierzyciela alimentacyjnego, może skutecznie wnieść sprawę do sądu wskazanego w art. 3 lit. b) rozporządzenia nr 4/2009, w żaden sposób nie zmienia również realizowanego przez to rozporządzenie celu, jakim jest należyte sprawowanie wymiaru sprawiedliwości.

Przeniesienie praw wierzyciela alimentacyjnego na rzecz takiej instytucji publicznej nie ma zaś wpływu ani na interesy dłużnika alimentacyjnego, ani na przewidywalność mających zastosowanie przepisów jurysdykcyjnych, ponieważ dłużnik ten powinien w istocie oczekiwać w każdym razie, że zostanie pozwany albo przed sąd swojego zwykłego miejsca pobytu, albo przed sąd zwykłego miejsca pobytu wierzyciela.

Okoliczność, że instytucja publiczna, która z mocy ustawy wstąpiła w prawa wierzyciela alimentacyjnego, jest uprawniona do wniesienia sprawy do sądu zwykłego miejsca pobytu tego wierzyciela, jest również spójna z systemem rozporządzenia nr 4/2009 oraz z jego systematyką, odzwierciedlonymi w szczególności w jego motywie 14.

Art. 64 rozporządzenia RADY (WE) NR 4/2009 z dnia 18 grudnia 2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych, nr 4/2009 przewiduje działanie w charakterze wnioskodawcy instytucji publicznej działającej w imieniu osoby fizycznej, której należne są świadczenia alimentacyjne, lub instytucji, której przysługuje zwrot należności z tytułu świadczeń wypłaconych zamiast świadczeń alimentacyjnych. Zgodnie z art. 64 ust. 1 rozporządzenia nr 4/2009 taka instytucja jest objęta definicją terminu „wierzyciel” do celów występowania z wnioskiem o uznanie i stwierdzenie wykonalności orzeczeń lub o wykonanie orzeczeń, przy czym termin ten na mocy art. 2 ust. 1 pkt 10 wspomnianego rozporządzenia oznacza co do zasady wyłącznie osobę fizyczną, której należne są świadczenia alimentacyjne lub która występuje z roszczeniem o świadczenia alimentacyjne. Ponadto i przede wszystkim art. 64 ust. 3 lit. a) tegoż rozporządzenia uściśla, że ten organ publiczny ma prawo wystąpić o uznanie i stwierdzenie wykonalności lub domagać się wykonania orzeczenia dotyczącego dłużnika, które wydano na wniosek instytucji publicznej występującej o wypłacenie należności z tytułu świadczeń przyznanych zamiast świadczeń alimentacyjnych.

Przepis ten wymaga, by taka instytucja publiczna miała uprzednio możliwość zwrócenia się do sądu wskazanego zgodnie z art. 3 lit. b) rozporządzenia nr 4/2009, tak aby mógł on wydać orzeczenie w sprawach dotyczących zobowiązań alimentacyjnych w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 wspomnianego rozporządzenia.

O ile instytucja publiczna, która z mocy ustawy wstąpiła w prawa wierzyciela alimentacyjnego, nie może sama powoływać się na status „wierzyciela” w celu stwierdzenia istnienia zobowiązania alimentacyjnego, o tyle musi ona jednak mieć możliwość zwrócenia się w tym celu do sądu właściwego dla zwykłego miejsca pobytu wierzyciela alimentacyjnego na mocy art. 3 lit. b) rozporządzenia nr 4/2009. Po wydaniu przez ten sąd orzeczenia w państwie pochodzenia taka instytucja publiczna będzie miała prawo do uzyskania statusu wierzyciela do celów, w stosownym przypadku, występowania z wnioskiem o uznanie, stwierdzenie wykonalności lub wykonanie tego orzeczenia w państwie wezwanym na podstawie przepisów art. 64 wspomnianego rozporządzenia.

Uznanie, że instytucja publiczna, która wstąpiła w prawa wierzyciela alimentacyjnego, ma możliwość powołania się na jurysdykcję przewidzianą w art. 3 lit. b) rozporządzenia nr 4/2009, jest również spójne z protokołem haskim, do którego odniesiono się w art. 15 tego rozporządzenia w nawiązaniu do określenia prawa właściwego w sprawach zobowiązań alimentacyjnych. Skoro bowiem, po pierwsze, art. 3 ust. 1 tego protokołu przewiduje, że co do zasady zobowiązania alimentacyjne podlegają prawu państwa, w którym wierzyciel ma miejsce zwykłego pobytu, a po drugie, przepis art. 10 tego protokołu, który został powtórzony w art. 64 ust. 2 tego rozporządzenia, stanowi, że uprawnienie instytucji publicznej do uzyskania zwrotu świadczeń wypłaconych wierzycielowi zamiast świadczeń alimentacyjnych podlega prawu, któremu podlega wspomniana instytucja, taka możliwość pozwala zapewnić w znacznej większości przypadków – czyli tych, w których siedziba instytucji publicznej i zwykłe miejsce pobytu wierzyciela znajdują się w tym samym państwie członkowskim – paralelizm między zasadami określenia sądu właściwego i zasadami określania właściwego prawa materialnego, sprzyjający rozstrzyganiu spraw z zakresu zobowiązań alimentacyjnych.

W świetle całości powyższych rozważań na zadane pytanie należy odpowiedzieć, że instytucja publiczna dochodząca w drodze powództwa regresowego zwrotu kwot wypłaconych tytułem alimentów na rzecz wierzyciela alimentacyjnego, w którego prawa wstąpiła względem dłużnika alimentacyjnego, ma prawo powołać się na jurysdykcję sądu zwykłego miejsca pobytu tego wierzyciela, przewidzianą w art. 3 lit. b) rozporządzenia nr 4/2009.

Wyrok TSUE z dnia 17 września 2020 r., C-540/19

Standard: 80524 (pełna treść orzeczenia)