Forum necessitatis, żaden sąd państwa członkowskiego nie ma jurysdykcji na mocy art. 3, 4, 5 i 6 (art. 7 rozp. Nr 4/2009)

Art. 7 rozporządzenia nr 4/2009 należy interpretować w ten sposób, że:

–  w sytuacji gdy wszystkie strony postępowania w sprawie zobowiązań alimentacyjnych nie mają miejsca zwykłego pobytu w państwie członkowskim, możliwe jest w wyjątkowych przypadkach stwierdzenie jurysdykcji opierającej się na forum necessitatis, którego dotyczy ten art. 7, jeśli żaden sąd państwa członkowskiego nie ma jurysdykcji na podstawie art. 3–6 tego rozporządzenia, jeżeli postępowanie nie może zostać we właściwy sposób wszczęte ani przeprowadzone w państwie trzecim, z którym sprawa jest ściśle związana, lub nie może się tam toczyć i jeżeli sprawa ta ma wystarczający związek z państwem członkowskim sądu, przed którym ją wytoczono;

–  dla uznania, w wyjątkowych przypadkach, że postępowanie nie może zostać we właściwy sposób wszczęte ani przeprowadzone w państwie trzecim, istotne jest, by w świetle szczegółowej analizy argumentów przedstawionych w każdej konkretnej sprawie dostęp do wymiaru sprawiedliwości w tym państwie trzecim był ze względów prawnych lub faktycznych utrudniony, w szczególności przez stosowanie dyskryminacyjnych lub sprzecznych z podstawowymi gwarancjami rzetelnego procesu wymogów proceduralnych, bez stawiania warunku, by strona powołująca się na wymieniony art. 7 była zobowiązana do wykazania, że bezskutecznie zainicjowała lub usiłowała zainicjować to postępowanie przed sądami tego państwa trzeciego, oraz

–  stwierdzenie, że istnieje wystarczający związek sprawy z państwem członkowskim sądu, przed którym zawisł spór, może opierać się na obywatelstwie jednej ze stron.

Artykuł 7 rozporządzenia nr 4/2009 ustanawia cztery przesłanki, które powinny być spełnione łącznie, by sąd państwa członkowskiego, przed który wniesiono pozew w sprawie zobowiązań alimentacyjnych, mógł wyjątkowo stwierdzić swoją jurysdykcję ze względu na stan wyższej konieczności (forum necessitatis).

Po pierwsze, sąd ten powinien stwierdzić, że żaden sąd państwa członkowskiego nie ma jurysdykcji na podstawie art. 3–6 rozporządzenia nr 4/2009.

Po drugie, sprawa wniesiona do tego sądu musi wykazywać ścisły związek z państwem trzecim.

Po trzecie, przedmiotowe postępowanie nie może zostać we właściwy sposób wszczęte ani przeprowadzone lub nie jest możliwe w państwie trzecim.

W końcu, po czwarte, sprawa powinna mieć wystarczający związek z państwem członkowskim sądu, przed którym wytoczono powództwo.

Jeśli chodzi o wymóg stawiany w art. 7 rozporządzenia nr 4/2009, że sprawa powinna być ściśle związana z państwem trzecim, należy podnieść, iż rozporządzenie to nie zawiera żadnej wskazówki odnośnie do okoliczności pozwalających na stwierdzenie takiego ścisłego związku. Niemniej, biorąc pod uwagę kryteria jurysdykcji, na jakich opiera się wymienione rozporządzenie, w szczególności kryterium zwykłego pobytu, sąd, przed którym wytoczono powództwo, powinien mieć możliwość stwierdzenia, że taki ścisły związek istnieje, jeśli z okoliczności danej sprawy wynika, czego zbadanie jest obowiązkiem tego sądu, że wszystkie strony sporu mają miejsce zwykłego pobytu w danym państwie trzecim. Otóż niezależnie od kryteriów, na jakich opiera się jurysdykcja w sprawach zobowiązań alimentacyjnych w tym państwie trzecim, w szczególności gdy chodzi o państwo niebędące stroną Konwencji haskiej z dnia 23 listopada 2007 r. o międzynarodowym dochodzeniu alimentów na rzecz dzieci i innych członków rodziny, można racjonalnie przyjąć, uwzględniając kryterium bliskości, że sądy państwa, którego terytorium jest miejscem zwykłego pobytu małoletniego dziecka, wierzyciela alimentacyjnego i dłużnika alimentacyjnego będą w stanie lepiej ocenić potrzeby tego dziecka, zważywszy na środowisko zwłaszcza społeczne i rodzinne, w którym ono żyje i będzie żyć.

Aby sąd państwa członkowskiego, przed którym wytoczono powództwo, mógł wyjątkowo sprawować jurysdykcję wynikającą z art. 7 rozporządzenia nr 4/2009, konieczne jest również, by przedmiotowe postępowanie nie mogło zostać we właściwy sposób wszczęte ani przeprowadzone lub okazało się niemożliwe przed sądami danego państwa trzeciego.

W tym względzie, choć motyw 16 tego rozporządzenia wymienia wojnę domową jako przykład sytuacji, w której postępowanie nie może toczyć się w danym państwie trzecim, obrazując w ten sposób wyjątkowy charakter przypadków, w których jurysdykcja może być wykonywana na zasadzie forum necessitatis, należy podnieść, że wymienione rozporządzenie nie dostarcza wskazówek na temat okoliczności, w których sąd państwa członkowskiego, do którego wniesiono powództwo, mógłby stwierdzić, że postępowanie w sprawie zobowiązań alimentacyjnych nie może zostać we właściwy sposób wszczęte ani przeprowadzone przed sądami danego państwa trzeciego. Jednak z tego samego motywu 16 wynika, że to „[w] celu zaradzania w szczególności sytuacjom odmowy przyznania ochrony prawnej” zostało ustanowione forum necessitatis, pozwalając w wyjątkowych przypadkach sądowi państwa członkowskiego, do którego wniesiono powództwo, rozpoznawać sprawę, która ma ścisły związek z państwem trzecim, „gdy nie można w rozsądny sposób oczekiwać od wierzyciela wszczęcia lub prowadzenia postępowania” w tym państwie trzecim.

Z powyższych uściśleń wynika z jednej strony, że aby stwierdzić w danym przypadku jurysdykcję na mocy art. 7 rozporządzenia nr 4/2009, sąd państwa członkowskiego, przed którym zawisł spór, nie może zażądać od powoda dochodzącego alimentów, by wykazał, że bezskutecznie zainicjował lub usiłował zainicjować takie postępowanie przed sądami danego państwa trzeciego. Wystarczy więc, że sąd państwa członkowskiego, do którego wniesiono powództwo, uwzględniając wszystkie okoliczności stanu faktycznego i prawnego w sprawie, będzie w stanie upewnić się, że przeszkody w danym państwie trzecim są takie, iż zmuszanie powoda, by dochodził wierzytelności alimentacyjnej przed sądami tego państwa trzeciego, byłoby nieracjonalne.

Wymaganie od takiego powoda, aby usiłował zainicjować postępowanie przed sądami danego państwa trzeciego wyłącznie po to, by wykazać stan wyższej konieczności w celu zastosowania forum necessitatis, stałoby w sprzeczności z celem rozporządzenia nr 4/2009. Stwierdzenie to dotyczy zwłaszcza sytuacji, gdy wierzycielem alimentacyjnym jest dziecko, którego dobro decyduje o wykładni i sposobie wdrażania rozporządzenia nr 4/2009 i stanowi, jak głosi art. 24 ust. 2 karty praw podstawowych, dobro nadrzędne, które powinno być uwzględniane we wszelkich działaniach dotyczących dzieci, podejmowanych zarówno przez władze publiczne, jak i instytucje prywatne (zob. podobnie wyrok z dnia 16 lipca 2015 r., A, C‑184/14).

Z drugiej strony, w zakresie, w jakim celem jurysdykcji opartej na forum necessitatis jest, jak to wskazuje motyw 16 rozporządzenia nr 4/2009, zaradzenie „w szczególności” sytuacjom odmowy przyznania ochrony prawnej, słuszne jest co do zasady, by sąd państwa członkowskiego, przed którym zawisł spór, mógł powołać się na forum necessitatis w wyjątkowych przypadkach i pod warunkiem dokonania szczegółowej analizy wymogów proceduralnych danego państwa trzeciego, gdy dostęp do wymiaru sprawiedliwości w tym państwie trzecim jest ze względów prawnych lub faktycznych utrudniony, w szczególności przez stosowanie dyskryminacyjnych lub sprzecznych z podstawowymi gwarancjami rzetelnego procesu wymogów proceduralnych.

Przedmiotowa sprawa powinna mieć „wystarczający związek” z państwem członkowskim sądu, przed którym wytoczono powództwo. Wystarczy podnieść, że motyw 16 rozporządzenia nr 4/2009 wskazuje, że taki związek może wynikać w szczególności z obywatelstwa jednej ze stron.

Wyrok TSUE z dnia 1 sierpnia 2022 r., C-501/20

Standard: 80507 (pełna treść orzeczenia)