Nieważność umowy o świadczenie niemożliwe

Art. 387 § 1 k.c wprowadza zasadę bezwzględnej nieważności umowy o świadczenie niemożliwe. Przepis ten, jak powszechnie przyjmuje się w orzecznictwie i doktrynie prawa cywilnego, dotyczy niemożliwości świadczenia. Pojęcie „świadczenia” w rozumieniu w/w przepisu nawiązuje do treści art. 353 k.c. Świadczeniem będzie więc takie zachowanie się dłużnika, które stanowi realizację obowiązku realizującego interes wierzyciela – zgodnie z treścią zobowiązania.

Zależnie od treści zobowiązania, spełnienie świadczenia może polegać na dokonaniu czynności prawnej, na przykład przeniesieniu własności rzeczy. Świadczeniem może też być czynność materialnotechniczna, która nie polega na składaniu oświadczeń woli (np. naprawa samochodu). Zgodnie z przepisem art. 353 § 2 k.c. świadczenie dłużnika może polegać na działaniu (np. wykonanie usługi) lub zaniechaniu (np. niepodejmowaniu działalności konkurencyjnej). Zachowanie to musi przynosić korzyść wierzycielowi, a dłużnika tej korzyści pozbawiać.

Sankcją bezwzględnej nieważności obarczona jest umowa o tak rozumiane świadczenie niemożliwe. Musi to być niemożność pierwotna, czyli istniejąca w chwili zawarcia umowy. Pojęcie niemożliwości świadczenia na gruncie omawianego przepisu ma charakter obiektywny, co oznacza, że takiego świadczenia nie może spełnić nie tylko dłużnik, ale żadna inna osoba. Chodzi tu o świadczenie rzeczywiście niewykonalne (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 maja 2002 roku, sygn. akt III CKN 1015/99, Legalis nr 59099).

Możliwość zastosowania przepisu art. 387 k.c. jest zatem zasadniczo dopuszczalna jedynie w wypadku rzeczywistej, obiektywnej niemożliwości świadczenia, czyli w wypadku, gdy świadczenia nie może spełnić ani dłużnik, ani żadna inna osoba. Z pierwotną, obiektywną niemożnością świadczenia mamy do czynienia wtedy, gdy strona umowy zobowiązuje się wobec drugiej strony do zrobienia czegoś, co jest niewykonalne ze swej istoty w aktualnie panujących warunkach społeczno-ekonomicznych.

Na gruncie niniejszej sprawy przewidziane umową świadczenia były możliwe do wykonania, nie było natomiast możliwe – i to już w dacie zawarcia porozumienia – osiągnięcie celu przedmiotowego porozumienia. Umowa stron była więc ważna, strony realizowały postanowienia zawartego porozumienia, lecz jego cel nie został zrealizowany. Taki stan faktyczny odpowiada konstrukcji prawnej świadczenia nienależnego (art. 410 § 2 zd,. drugie k.c.), który odwołuje się do nieosiągnięcia celu umowy, nie zaś konstrukcji nieważności samej umowy przewidzianej w art. 387 k.c.

Wyrok SA w Krakowie z dnia 15 lipca 2016 r., I ACa 409/16

Standard: 5143 (pełna treść orzeczenia)