Status Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych w SN

Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych nie jest sądem w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji RP

Izba ta została utworzona ustawą o SN i tworzą ją osoby powołane na urząd sędziego na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa ukształtowanej w trybie określonym przepisami ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r. o zmianie ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2018 r., poz. 3, dalej jako ustawa nowelizująca z dnia 8 grudnia 2017 r.).

ETPCz w wyroku z dnia 8 listopada 2021 r., nr 49868/19 i 57511/19 Dolińska-Ficek i Ozimek przeciwko Polsce, stwierdził, że powołanie przez Prezydenta RP wszystkich sędziów do Izby Kontroli na podstawie uchwały Krajowej Rady Sądownictwa nr 331/2018, mimo że jej wykonanie zostało zawieszone do czasu rozpatrzenia odwołań kwestionujących jej zgodność z prawem, stanowiło oczywiste naruszenie prawa krajowego i zasady praworządności. Tym samym Sąd Najwyższy – Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych, orzekający w składach złożonych z powołanych w ten sposób sędziów, został pozbawiony przymiotu sądu ustanowionego ustawą w rozumieniu art. 6 ust. 1 Konwencji. Wagę opisanych powyżej naruszeń potwierdzają dodatkowo fundamentalne znaczenie i wrażliwy charakter spraw należących do właściwości Izby Kontroli. Wyrok ten stał się ostateczny, zgodnie z art. 44 ust. 2 Konwencji z dniem 8 lutego 2022 r. Do poglądu wyrażonego w sprawie Dolińska-Ficek i Ozimek przeciwko Polsce, ETPCz odwołał się po raz kolejny w wyroku z dnia 23 listopada 2023 r., nr 50849/21 w sprawie Wałęsa przeciwko Polsce. W sprawie tej skarżący zarzucił, że jego sprawa została rozpatrzona przez Izbę Kontroli, to jest organ, który nie stanowi „niezawisłego i bezstronnego sądu ustanowionego ustawą” w rozumieniu tego przepisu a ponadto brak niezawisłości i bezstronności sędziego Sądu Najwyższego Aleksandra Stępkowskiego, który był sprawozdawcą w sprawie. Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku tym stwierdził, że Izba Kontroli składa się wyłącznie z sędziów powołanych w wyniku wadliwej procedury i nie spełnia wymogów „niezawisłego i bezstronnego sądu ustanowionego ustawą”. Powołanie sędziów do tej Izby nastąpiło na podstawie zalecenia Krajowej Rady Sądownictwa, ustanowionej na mocy ustawy nowelizującej z dnia 8 grudnia 2017 r., organu, który nie zapewniał wystarczających gwarancji niezależności od władzy ustawodawczej lub wykonawczej, zaś Prezydent RP, mimo iż wykonanie uchwały nr 331/2018 – na mocy której wszyscy sędziowie Izby Kontroli zostali zarekomendowani do powołania – zostało zawieszone przez Naczelny Sąd Administracyjny, a kwestia jej ważności nie została wówczas rozstrzygnięta przez sąd, powołał ich na stanowiska sędziowskie, w oczywisty sposób lekceważąc praworządność. Państwo polskie powinno zatem podjąć odpowiednie środki ustawodawcze celem zapewnienia, że Izba Kontroli spełnia wymogi „niezawisłego i bezstronnego sądu ustanowionego na mocy ustawy”. Jest to kluczowy element, biorąc pod uwagę pozycję Sądu Najwyższego w polskim sądownictwie oraz szerokie kompetencje tej Izby wynikające z ustawy o SN, w tym uprawnienie do orzekania w sprawie każdego wniosku dotyczącego zarzutu braku niezawisłości sędziego lub niezawisłości sądu. Mając na uwadze szybki i ciągły wzrost liczby skarg dotyczących niezależności sądownictwa w Polsce, w szczególności zawarte w skargach zarzuty naruszenia prawa do „niezawisłego i bezstronnego sądu ustanowionego ustawą” oraz powagę kwestionowanej sytuacji, powszechnie określanej jako „kryzys praworządności”, ETPCz rozpoznał skargę przy zastosowaniu procedury pilotażowej. 

Argumentacja przedstawiona w wyrokach ETPCz została w całości uwzględniona przez Trybunał Sprawiedliwości UE w wyroku z dnia 21 grudnia 2023 r., C-718/21, w którym uznano, że wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Sąd Najwyższy (Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych postanowieniem z dnia 20 października 2021 r.) jest niedopuszczalny, ponieważ Izba ta nie jest sądem niezawisłym i bezstronnym ustanowionym na mocy ustawy w rozumieniu art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE w świetle art. 47 akapit drugi Karty Praw Podstawowych. Również Trybunał Sprawiedliwości UE w pierwszym rzędzie odwołał się do wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 21 września 2021 r., II GOK 10/18, którym uchylono uchwałę Krajowej Rady Sądownictwa nr 331/2018 oraz do wyroku w sprawie Dolińska-Ficek i Ozimek przeciwko Polsce, przytaczając motywy, które legły u podstaw wydania obu tych orzeczeń. W drugiej kolejności uwzględnił, że utworzonej w 2018 r. ex nihilo w Sądzie Najwyższym Izbie Kontroli, w której wszyscy sędziowie zostali powołani na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa w jej nowym składzie, przyznano (art. 26 § 1 ustawy o SN) właściwość do rozpoznawania spraw szczególnie wrażliwych, w tym protestów wyborczych i protestów związanych z przeprowadzeniem referendów, innych spraw z zakresu prawa publicznego, w szczególności tych wymienionych w tym przepisie, czy też skarg nadzwyczajnych mogących prowadzić do uchylenia prawomocnych orzeczeń sądów powszechnych lub innych izb Sądu Najwyższego. Kluczowym argumentem było jednak stwierdzenie zawarte w końcowej części argumentacji, że na podstawie art. 179 Konstytucji RP akt, w którym Krajowa Rada Sądownictwa rekomenduje danego kandydata do powołania go na stanowisko sędziego Sądu Najwyższego, stanowi warunek sine qua non, aby ten kandydat mógł zostać powołany przez Prezydenta RP na takie stanowisko (zob. wyrok z dnia 15 lipca 2021 r., C-791/19 Komisja p. Polsce i przytoczone tam orzeczenia). Natomiast uchwała nr 331/2018 w przedmiocie przedstawienia (nieprzedstawienia) wniosków o powołanie do pełnienia urzędu na stanowisku sędziego Sądu Najwyższego w Izbie Kontroli została przez Naczelny Sąd Administracyjny uchylona. Wszystkie te argumenty łącznie przemawiały za przyjęciem przez Trybunał Sprawiedliwości UE, że tryb i sposób powołania sędziów do Izby Kontroli skutkuje tym, że organ ten nie ma statusu niezawisłego i bezstronnego sądu ustanowionego na mocy ustawy.

Postanowienie SN z dnia 10 stycznia 2024 r., II PUO 2/24

Standard: 79680 (pełna treść orzeczenia)