Dwie drogi dochodzenia zwrotu świadczenia spełnionego na podstawie orzeczenia, które zostało następnie uchylone

Ustawodawca przewiduje dwie drogi dochodzenia zwrotu świadczenia spełnionego na podstawie orzeczenia, które zostało następnie uchylone. Może to nastąpić przy wykorzystaniu tzw. wniosku restytucyjnego złożonego w pierwotnym postępowaniu albo na drodze oddzielnego powództwa. 

Sąd Najwyższy na podstawie art. 415 w zw. z art. 398[16] zd. 2 k.p.c. może orzec o zwrocie spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia tylko, gdy uchyla zaskarżony wyrok i orzeka co do istoty sprawy.

W sytuacji, gdy uwzględniając skargę kasacyjną, Sąd Najwyższy uchyla zaskarżone orzeczenie i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania sądowi drugiej instancji, orzeczenie o wniosku restytucyjnym jest możliwe dopiero przy ponownym rozpoznaniu sprawy (art. 415 w zw. z art. 398[15] § 1 in fine k.p.c.).

Ustawodawca wyklucza orzeczenie o wniosku restytucyjnym w razie wydania przez Sąd Najwyższy wyroku kasatoryjnego. Stanowi to argument na rzecz tego, że w zamyśle ustawodawcy roszczenie o zwrot spełnionego świadczenia może stać się wymagalne najwcześniej z chwilą prawomocnego rozstrzygnięcia co do istoty sprawy.

Alternatywną drogą dochodzenia zwrotu świadczenia uiszczonego w związku z orzeczeniem, które zostało następnie uchylone, jest wytoczenie odrębnego powództwa. W ocenie Sądu Najwyższego istnieją istotne racje na rzecz przyjęcia, że samo takie powództwo, a przynajmniej rozstrzygnięcie o nim są niedopuszczalne, dopóki toczy się pierwotne postępowanie, w ramach którego zostało wydane i następnie uchylone orzeczenie zobowiązujące do spełnienia świadczenia.

W pierwotnym procesie sąd rozstrzyga nie tyle o obowiązku świadczenia, gdyż ten został już wykonany, ale o tym, czy dokonana zapłata była należna w świetle wiążącego strony stosunku prawnego. Ustalenie identycznej okoliczności stanowi zaś podstawową kwestię istotną dla oceny zasadności roszczenia o zwrot spełnionego świadczenia. Stosunek między pierwotnym postępowaniem a hipotetycznym odrębnym postępowaniem o zwrot spełnionego świadczenia przypomina stosunek między postępowaniem o ustalenie a postępowaniem o świadczenie, w ramach którego konieczne jest ustalenie okoliczności będących przedmiotem pierwszego postępowania jako przesłanki obowiązku świadczenia. W odniesieniu do wzajemnego stosunku takich postępowań Sąd Najwyższy wyraził pogląd, zgodnie z którym zachodzi wówczas identyczność roszczeń, jak i stron, co sprawia, że jedno z postępowań tworzy stan zawisłości sporu dla drugiego postępowania (zob. postanowienia: z 9 listopada 1962 r., II CR 897/62; z 9 czerwca 1971 r., II CZ 59/71; i z 1 czerwca 2011 r., II CSK 427/10; por. też orzeczenie SN z 23 maja 1938 r., C.III.895/36).

Nawet jeżeli jednak przyjąć stanowisko odmienne, zgodnie z którym nie istnieje tożsamość roszczeń w sprawach o ustalenie i spełnienie świadczenia (zob. wyrok SN z 4 grudnia 1998 r., III CKN 56/98; postanowienia SN z 19 kwietnia 1999 r., III CKN 143/99, i z 7 grudnia 2005 r., V CK 277/05), należałoby opowiedzieć się za celowością zawieszenia postępowania w później zawisłej sprawie o świadczenie do czasu rozstrzygnięcia żądania ustalenia (tak J. Mucha, „Zawisłość sprawy w procesie cywilnym”, Warszawa 2014, s. 306). Wprawdzie art. 177 k.p.c., dający sądowi możność zawieszenia postępowania m.in. gdy rozstrzygnięcie sprawy zależy od wyniku innego toczącego się postępowania cywilnego (pkt 1), pozostawia kwestię zawieszenia do uznania sądu, jednak nakłada na sąd obowiązek rozważenia wszystkich okoliczności i podjęcia decyzji celowej w danej sytuacji (zob. m.in. wyroki SN: z 10 lipca 2002 r., II CKN 826/00; z 14 stycznia 2009 r., IV CSK 358/08; z 24 lutego 2006 r., II CSK 141/05; postanowienie SN z 14 września 1967 r., I PZ 52/67). Celowość zawieszenia postępowania w analizowanej sytuacji jest niewątpliwa, gdyż w innym wypadku istniałoby poważne ryzyko wydania sprzecznych ze sobą orzeczeń co do istoty wiążącego strony stosunku prawnego.

Wyrok SN z dnia 14 grudnia 2023 r., II CSKP 1908/22

Standard: 79622 (pełna treść orzeczenia)