Wymagalność roszczenia o zwrot świadczenia spełnionego na podstawie uchylonego prawomocnego orzeczenia

Roszczenie o zwrot świadczenia spełnionego w wykonaniu orzeczenia uchylonego następnie przez Sąd Najwyższy w wyniku rozpoznania skargi kasacyjnej nie staje się wymagalne przed wydaniem prawomocnego orzeczenia rozstrzygającego o obowiązku świadczenia na tle spornego stosunku prawnego.

Niemożliwość skutecznego domagania się spełnienia świadczenia przed sądem oznacza, że stosowne roszczenie nie mogło stać się wymagalne aż do tej chwili. Roszczenie o zwrot spełnionego świadczenia może stać się wymagalne najwcześniej z chwilą prawomocnego rozstrzygnięcia co do istoty sprawy.

Uznanie, że uchylenie prawomocnego wyroku przez Sąd Najwyższy oznacza odpadnięcie podstawy spełnionego świadczenia, wydaje się prima facie naturalnie prowadzić do przyjętego przez Sąd Apelacyjny wniosku, zgodnie z którym świadczenie staje się nienależne z chwilą uchylenia wyroku, w którym świadczenie zostało zasądzone. W orzecznictwie Sądu Najwyższego uznaje się jednak, że mimo uchylenia orzeczenia, na skutek którego świadczenie zostało spełnione, powstanie lub sama tylko wymagalność roszczenia o zwrot spełnionego świadczenia następują dopiero jako skutek prawomocnego orzeczenia rozstrzygającego o obowiązku świadczenia na tle spornego stosunku prawnego (wyroki: z 8 grudnia 2006 r., V CSK 229/06; z 13 kwietnia 2011 r., V CSK 332/10, i z 9 kwietnia 2019 r., V CSK 20/18). W uzasadnieniu tego stanowiska wskazuje się, że w chwili uchylenia orzeczenia ma miejsce jedynie przejściowe odpadnięcie podstawy prawnej świadczenia, które staje się trwałe i ostateczne dopiero w chwili prawomocnego zakończenia sprawy (wyroki z 13 kwietnia 2011 r., V CSK 332/10, i z 9 kwietnia 2019 r., V CSK 20/18).

Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę kasacyjną podziela pogląd, zgodnie z którym dochodzenie roszczenia o zwrot świadczenia spełnionego na skutek wydania uchylonego orzeczenia jest możliwe dopiero po prawomocnym rozstrzygnięciu sprawy. Stanowisko to należy jednak uzasadnić w inny sposób niż wskazany w wymienionych orzeczeniach, gdyż trudno znaleźć podstawę w przepisach prawa dla rozróżnienia „przejściowego” i „trwałego” upadku podstawy prawnej.

Pogląd, że uchylenie orzeczenia, w wykonaniu którego doszło do spełnienia świadczenia, oznacza upadek podstawy świadczenia w rozumieniu art. 410 § 2 k.c., nie jest bezdyskusyjny, gdyż wymaga przyjęcia, że podstawą tą nie jest stosunek prawa materialnego, ale uchylone orzeczenie. 

Artykuł 410 § 2 k.c. jest zamieszczony w akcie prawnym zawierającym co do zasady przepisy prawa materialnego, w związku z czym wywodzone z nich normy powinny być uznawane za normy prawa materialnego, chyba że w konkretnym przypadku istnieją szczególne argumenty na rzecz przyjęcia odmiennego wniosku.

Przez podstawę świadczenia, o jakiej mowa w art. 410 § 2 k.c., należy rozumieć stosunek materialnoprawny, z którego wynika obowiązek świadczenia, a nie orzeczenie lub decyzję, które jedynie stwierdzają istnienie stosunku prawa materialnego i wywołują – w związku z tym stwierdzeniem – przede wszystkim skutki procesowe. Podstawy świadczenia spełnionego w związku z wydaniem orzeczenia (zarówno prawomocnego, jak i nieprawomocnego, lecz natychmiast wykonalnego) należy poszukiwać w stosunku materialnoprawnym, którego orzeczenie dotyczy, a nie w samym orzeczeniu. Przyjęcie odmiennego założenia prowadziłoby do trudnych do zaakceptowania konsekwencji. Stosownie do tego należałoby bowiem uznać, że w razie spełnienia świadczenia w związku z wydaniem w toku postępowania orzeczenia, które zostało następnie uchylone, podstawa tego świadczenia upada i świadczenie podlega zwrotowi, nawet jeżeli w orzeczeniu kończącym postępowanie zostanie przesądzone, iż w świetle treści stosunku materialnoprawnego było ono należne. Ustalenie takie nie zmieniałoby przecież tego, że podstawa świadczenia (uchylone orzeczenie) upadła.

Orzeczenie zasądzające świadczenie ma co do zasady charakter deklaratoryjny i jego wydanie nie powoduje zmian w sferze prawa materialnego. Wniosek taki należy odnieść również do orzeczeń błędnych, na podstawie których zasądzono świadczenie, mimo że obowiązek jego spełnienia w rzeczywistości nie wynika z istniejącego między stronami stosunku prawa materialnego. Błędne orzeczenie, które uzyskało walor prawomocności, korzysta z mocy wiążącej stosownie do art. 365 § 1 k.p.c. Oznacza to, że dopóki nie zostanie uchylone niemożliwe jest przyjęcie, iż stosunek prawny w rzeczywistości kształtuje się inaczej, niż uznano w orzeczeniu. Orzeczenie takie nie powoduje jednak powstania, zmiany lub ustania stosunku prawa materialnego, gdyż żaden przepis nie przewiduje takiego skutku. Zgodnie z przyjętymi założeniami nie kreuje więc uprzednio nieistniejącej podstawy świadczenia.

Przez wymagalność roszczenia rozumie się stan, w którym wierzyciel może żądać zaspokojenia roszczenia, także przy użyciu środków przymusu państwowego. Jest oczywiste, że stan ten nie może powstać wcześniej niż w chwili, gdy prawomocne orzeczenie, w wykonaniu którego doszło do spełnienia świadczenia, zostanie uchylone. Wcześniejsza moc wiążąca takiego orzeczenia uniemożliwia przyjęcie, że spełniający nienależne świadczenie może skutecznie domagać się jego zwrotu.

Przyjąć należy, że także po uchyleniu orzeczenia, w związku z którym świadczono, a przed prawomocnym rozstrzygnięciem co do istoty stosunku prawnego, pozwany, który spełnił świadczenie, pozbawiony jest możliwości skutecznego domagania się zwrotu spełnionego świadczenia.

Ustawodawca przewiduje dwie drogi dochodzenia zwrotu świadczenia spełnionego na podstawie orzeczenia, które zostało następnie uchylone. Może to nastąpić przy wykorzystaniu tzw. wniosku restytucyjnego złożonego w pierwotnym postępowaniu albo na drodze oddzielnego powództwa. 

Sąd Najwyższy na podstawie art. 415 w zw. z art. 398[16] zd. 2 k.p.c. może orzec o zwrocie spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia tylko, gdy uchyla zaskarżony wyrok i orzeka co do istoty sprawy.

W sytuacji, gdy uwzględniając skargę kasacyjną, Sąd Najwyższy uchyla zaskarżone orzeczenie i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania sądowi drugiej instancji, orzeczenie o wniosku restytucyjnym jest możliwe dopiero przy ponownym rozpoznaniu sprawy (art. 415 w zw. z art. 398[15] § 1 in fine k.p.c.).

Ustawodawca wyklucza orzeczenie o wniosku restytucyjnym w razie wydania przez Sąd Najwyższy wyroku kasatoryjnego. Stanowi to argument na rzecz tego, że w zamyśle ustawodawcy roszczenie o zwrot spełnionego świadczenia może stać się wymagalne najwcześniej z chwilą prawomocnego rozstrzygnięcia co do istoty sprawy.

Alternatywną, zastosowaną w niniejszej sprawie, drogą dochodzenia zwrotu świadczenia uiszczonego w związku z orzeczeniem, które zostało następnie uchylone, jest wytoczenie odrębnego powództwa. W ocenie Sądu Najwyższego istnieją istotne racje na rzecz przyjęcia, że samo takie powództwo, a przynajmniej rozstrzygnięcie o nim są niedopuszczalne, dopóki toczy się pierwotne postępowanie, w ramach którego zostało wydane i następnie uchylone orzeczenie zobowiązujące do spełnienia świadczenia.

Wyrok SN z dnia 14 grudnia 2023 r., II CSKP 1908/22

Standard: 79620 (pełna treść orzeczenia)

Roszczenie o zwrot świadczenia nienależnego na skutek odpadnięcia podstawy prawnej po jego wykonaniu staje się wymagalne z dniem odpadnięcia podstawy prawnej świadczenia. Tym dniem jest dzień prawomocnego rozstrzygnięcia odnośnie tego świadczenia.

Wyrok SN z dnia 8 grudnia 2006 r., V CSK 229/06

Standard: 79636 (pełna treść orzeczenia)