Odpadnięcie podstawy spełnionego świadczenia w skutek uchylenia prawomocnego wyroku przez SN

Artykuł 410 § 2 k.c. jest zamieszczony w akcie prawnym zawierającym co do zasady przepisy prawa materialnego, w związku z czym wywodzone z nich normy powinny być uznawane za normy prawa materialnego, chyba że w konkretnym przypadku istnieją szczególne argumenty na rzecz przyjęcia odmiennego wniosku.

Przez podstawę świadczenia, o jakiej mowa w art. 410 § 2 k.c., należy rozumieć stosunek materialnoprawny, z którego wynika obowiązek świadczenia, a nie orzeczenie lub decyzję, które jedynie stwierdzają istnienie stosunku prawa materialnego i wywołują – w związku z tym stwierdzeniem – przede wszystkim skutki procesowe. Podstawy świadczenia spełnionego w związku z wydaniem orzeczenia (zarówno prawomocnego, jak i nieprawomocnego, lecz natychmiast wykonalnego) należy poszukiwać w stosunku materialnoprawnym, którego orzeczenie dotyczy, a nie w samym orzeczeniu. Przyjęcie odmiennego założenia prowadziłoby do trudnych do zaakceptowania konsekwencji. Stosownie do tego należałoby bowiem uznać, że w razie spełnienia świadczenia w związku z wydaniem w toku postępowania orzeczenia, które zostało następnie uchylone, podstawa tego świadczenia upada i świadczenie podlega zwrotowi, nawet jeżeli w orzeczeniu kończącym postępowanie zostanie przesądzone, iż w świetle treści stosunku materialnoprawnego było ono należne. Ustalenie takie nie zmieniałoby przecież tego, że podstawa świadczenia (uchylone orzeczenie) upadła.

Orzeczenie zasądzające świadczenie ma co do zasady charakter deklaratoryjny i jego wydanie nie powoduje zmian w sferze prawa materialnego. Wniosek taki należy odnieść również do orzeczeń błędnych, na podstawie których zasądzono świadczenie, mimo że obowiązek jego spełnienia w rzeczywistości nie wynika z istniejącego między stronami stosunku prawa materialnego. Błędne orzeczenie, które uzyskało walor prawomocności, korzysta z mocy wiążącej stosownie do art. 365 § 1 k.p.c. Oznacza to, że dopóki nie zostanie uchylone niemożliwe jest przyjęcie, iż stosunek prawny w rzeczywistości kształtuje się inaczej, niż uznano w orzeczeniu. Orzeczenie takie nie powoduje jednak powstania, zmiany lub ustania stosunku prawa materialnego, gdyż żaden przepis nie przewiduje takiego skutku. Zgodnie z przyjętymi założeniami nie kreuje więc uprzednio nieistniejącej podstawy świadczenia.

Przez wymagalność roszczenia rozumie się stan, w którym wierzyciel może żądać zaspokojenia roszczenia, także przy użyciu środków przymusu państwowego. Jest oczywiste, że stan ten nie może powstać wcześniej niż w chwili, gdy prawomocne orzeczenie, w wykonaniu którego doszło do spełnienia świadczenia, zostanie uchylone. Wcześniejsza moc wiążąca takiego orzeczenia uniemożliwia przyjęcie, że spełniający nienależne świadczenie może skutecznie domagać się jego zwrotu.

Przyjąć należy, że także po uchyleniu orzeczenia, w związku z którym świadczono, a przed prawomocnym rozstrzygnięciem co do istoty stosunku prawnego, pozwany, który spełnił świadczenie, pozbawiony jest możliwości skutecznego domagania się zwrotu spełnionego świadczenia.

Ustawodawca przewiduje dwie drogi dochodzenia zwrotu świadczenia spełnionego na podstawie orzeczenia, które zostało następnie uchylone. Może to nastąpić przy wykorzystaniu tzw. wniosku restytucyjnego złożonego w pierwotnym postępowaniu albo na drodze oddzielnego powództwa. 

Sąd Najwyższy na podstawie art. 415 w zw. z art. 398[16] zd. 2 k.p.c. może orzec o zwrocie spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia tylko, gdy uchyla zaskarżony wyrok i orzeka co do istoty sprawy.

W sytuacji, gdy uwzględniając skargę kasacyjną, Sąd Najwyższy uchyla zaskarżone orzeczenie i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania sądowi drugiej instancji, orzeczenie o wniosku restytucyjnym jest możliwe dopiero przy ponownym rozpoznaniu sprawy (art. 415 w zw. z art. 398[15] § 1 in fine k.p.c.).

Ustawodawca wyklucza orzeczenie o wniosku restytucyjnym w razie wydania przez Sąd Najwyższy wyroku kasatoryjnego. Stanowi to argument na rzecz tego, że w zamyśle ustawodawcy roszczenie o zwrot spełnionego świadczenia może stać się wymagalne najwcześniej z chwilą prawomocnego rozstrzygnięcia co do istoty sprawy.

Alternatywną drogą dochodzenia zwrotu świadczenia uiszczonego w związku z orzeczeniem, które zostało następnie uchylone, jest wytoczenie odrębnego powództwa. W ocenie Sądu Najwyższego istnieją istotne racje na rzecz przyjęcia, że samo takie powództwo, a przynajmniej rozstrzygnięcie o nim są niedopuszczalne, dopóki toczy się pierwotne postępowanie, w ramach którego zostało wydane i następnie uchylone orzeczenie zobowiązujące do spełnienia świadczenia.

W pierwotnym procesie sąd rozstrzyga nie tyle o obowiązku świadczenia, gdyż ten został już wykonany, ale o tym, czy dokonana zapłata była należna w świetle wiążącego strony stosunku prawnego. Ustalenie identycznej okoliczności stanowi zaś podstawową kwestię istotną dla oceny zasadności roszczenia o zwrot spełnionego świadczenia. Stosunek między pierwotnym postępowaniem a hipotetycznym odrębnym postępowaniem o zwrot spełnionego świadczenia przypomina stosunek między postępowaniem o ustalenie a postępowaniem o świadczenie, w ramach którego konieczne jest ustalenie okoliczności będących przedmiotem pierwszego postępowania jako przesłanki obowiązku świadczenia. W odniesieniu do wzajemnego stosunku takich postępowań Sąd Najwyższy wyraził pogląd, zgodnie z którym zachodzi wówczas identyczność roszczeń, jak i stron, co sprawia, że jedno z postępowań tworzy stan zawisłości sporu dla drugiego postępowania (zob. postanowienia: z 9 listopada 1962 r., II CR 897/62; z 9 czerwca 1971 r., II CZ 59/71; i z 1 czerwca 2011 r., II CSK 427/10; por. też orzeczenie SN z 23 maja 1938 r., C.III.895/36).

Nawet jeżeli jednak przyjąć stanowisko odmienne, zgodnie z którym nie istnieje tożsamość roszczeń w sprawach o ustalenie i spełnienie świadczenia (zob. wyrok SN z 4 grudnia 1998 r., III CKN 56/98; postanowienia SN z 19 kwietnia 1999 r., III CKN 143/99, i z 7 grudnia 2005 r., V CK 277/05), należałoby opowiedzieć się za celowością zawieszenia postępowania w później zawisłej sprawie o świadczenie do czasu rozstrzygnięcia żądania ustalenia (tak J. Mucha, „Zawisłość sprawy w procesie cywilnym”, Warszawa 2014, s. 306). Wprawdzie art. 177 k.p.c., dający sądowi możność zawieszenia postępowania m.in. gdy rozstrzygnięcie sprawy zależy od wyniku innego toczącego się postępowania cywilnego (pkt 1), pozostawia kwestię zawieszenia do uznania sądu, jednak nakłada na sąd obowiązek rozważenia wszystkich okoliczności i podjęcia decyzji celowej w danej sytuacji (zob. m.in. wyroki SN: z 10 lipca 2002 r., II CKN 826/00; z 14 stycznia 2009 r., IV CSK 358/08; z 24 lutego 2006 r., II CSK 141/05; postanowienie SN z 14 września 1967 r., I PZ 52/67). Celowość zawieszenia postępowania w analizowanej sytuacji jest niewątpliwa, gdyż w innym wypadku istniałoby poważne ryzyko wydania sprzecznych ze sobą orzeczeń co do istoty wiążącego strony stosunku prawnego.

Wyrok SN z dnia 14 grudnia 2023 r., II CSKP 1908/22

Standard: 79619 (pełna treść orzeczenia)

Od chwili, w której strona uzyskująca korzyść na podstawie prawomocnego wyroku otrzyma informację o przyjęciu do rozpoznania skargi kasacyjnej wywiedzionej przez stronę przeciwną, powinna liczyć się z obowiązkiem zwrotu tej korzyści w razie uchylenia tego wyroku (art. 409 k.c.) (por. wyroki SN: z dnia 25 stycznia 1971 r., I CR 552/70; z dnia 5 października 2012 r., I PK 86/12; z dnia z dnia 5 grudnia 2013 r., III PK 40/13). Oznacza to, że w omawianym przypadku powinność liczenia się z obowiązkiem zwrotu świadczenia wiąże się z możliwością wzruszenia prawomocnego wyroku skargą kasacyjną tylko wtedy, gdy zostanie ona przyjęta przez Sąd Najwyższy do rozpoznania.

Inaczej rzecz ujmując, sama świadomość strony, że od prawomocnego wyroku przysługuje skarga kasacyjna, nie jest wystarczająca przesłanką do stwierdzenia, że powinna się liczyć z obowiązkiem zwrotu świadczenia. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 grudnia 2013 r., III PK 40/13, zastrzegł jednocześnie, że z indywidualnych okoliczności sprawy może wynikać wcześniejsza powinność przewidywania obowiązku zwrotu świadczenia uzyskanego na podstawie prawomocnego wyroku. Stanowisko to zostało zaakceptowane w wyrokach Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 2016 r., III PK 135/14 oraz z dnia 25 września 2014 r., II CSK 779/13. Także w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 3 października 2017 r., II PK 251/16  stwierdzono, że nie każdy przypadek uzyskania korzyści na podstawie prawomocnego wyroku jest równoznaczny z brakiem powinności liczenia się z obowiązkiem jej zwrotu. W tym przypadku decydujące znaczenie przypisano możliwości unicestwienia skutków prawomocnego wyroku w oparciu o kolejny prawomocny wyrok i przyjęto, że wiedza o toczącym się postępowaniu sądowym stwarza obiektywny stan „powinności liczenia się z możliwością obowiązku zwrotu”.

Pracodawca spełnił przedmiotowe świadczenie na rzecz pozwanego, aby uniknąć przymusu egzekucyjnego, przy czym konsekwentnie kwestionował jego zasadność i ostatecznie uzyskał potwierdzenie słuszności swych racji. Przed spełnieniem świadczenia oraz równocześnie z nim poinformował o woli złożenia skargi kasacyjnej, co też uczynił. Skarga została przyjęta do rozpoznania i następnie, na skutek wyroku kasacyjnego Sądu Najwyższego, odpadła podstawa świadczenia. W tej sytuacji pozwany, przy zachowaniu należytej staranności, czyli staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju (art. 355 § 1 k.c.), powinien liczyć się z obowiązkiem zwrotu korzyści już w momencie jej uzyskania.

Odnosząc się do wywodów zawartych w przywołanym wyżej wyroku Sądu Najwyższego III PK 40/13, wedle których dopiero przyjęcie skargi do rozpoznania stwarza realne szanse na jej uwzględnienie i to jest ten moment, na który należy badać dobrą wiarę wzbogaconego, to należy zauważyć, że w stanie faktycznym tamtej sprawy nie odnotowano konsekwencji strony w prezentowaniu woli zaskarżenia wyroku skargą kasacyjną. Poza tym, zdaniem Sądu Najwyższego w obecnym składzie, w omawianej kwestii powinność liczenia się z obowiązkiem zwrotu świadczenia nie może zależeć od oceny, jakie jest prawdopodobieństwo odpadnięcia podstawy świadczenia (niepewność co do treści orzeczenia Sądu Najwyższego), ale od świadomości, że taka możliwość się pojawiła (może dojść do wyroku uchylającego lub zmieniającego). Tego rodzaju świadomość musiała powstać już w momencie uzyskania przez pozwanego korzyści, a jednie z każdym kolejnym i znanym pozwanemu etapem (wniesienie skargi kasacyjnej, przyjęcie jej do rozpoznania) zwiększało prawdopodobieństwo odpadnięcia podstawy świadczenia.

Wyrok SN z dnia 28 listopada 2023 r., III PSKP 20/23

Standard: 79646 (pełna treść orzeczenia)