Pomoc prawna z urzędu dla osób posiadających zdolność postulacyjną przed SN (art. 87[1] § 2 k.p.c. i art. 124 § 4 zd. 1 i 2 k.p.c.)

Sam fakt, iż dane osoby posiadają zdolność postulacyjną w postępowaniu przed Sądem Najwyższym, nie oznacza, iż z obiektywnego punktu widzenia nie mogą one potrzebować pomocy prawnej. Tym samym nieuzasadnione byłoby traktowanie takich osób w sposób mniej uprzywilejowany od reszty społeczeństwa wyłącznie ze względu na formalnie posiadane przez nie kompetencje i przymioty. Pogląd o stosowaniu art. 124 § 4 zd. 1 i 2 k.p.c. tylko do niektórych kategorii stron (uczestników) nie tylko nie wynika z brzmienia omawianych przepisów, lecz jego przyjęcie rodziłoby również trudne do zaakceptowania skutki. 

Osoby wymienione w art. 87[1] § 2 k.p.c. realnie nie mają potrzeby korzystania z pomocy prawnej świadczonej z urzędu. Od strony formalnej spełniają bowiem przesłanki przysługiwania zdolności postulacyjnej w postępowaniach toczących się przed Sądem Najwyższym, a od strony materialnej – jako profesjonalni prawnicy, których pozycja wynika z uzyskania uprawnień zawodowych albo stopni lub tytułów naukowych - dysponują wiedzą potrzebną do przygotowania stosownych środków zaskarżenia. Można zatem twierdzić, że instytucja prawa pomocy nie była obliczona na realizację celu wsparcia stron (uczestników) postępowania należących do tego grona i nie ich sytuację miała zabezpieczać, lecz osób, które z powodu braku stosownych uprawnień lub braku wiedzy potrzebują pomocy pełnomocnika z urzędu.

Zainicjowanie przez osoby wymienione w art. 87[1] § 2 k.p.c. postępowania w przedmiocie ustanowienia pełnomocnika z urzędu nie powinno z zasady uzasadniać wstrzymania biegu do wniesienia skargi kasacyjnej. Jednak zdolność postulacyjną przed Sądem Najwyższym mają także np. doktorzy habilitowani nauk prawnych specjalizujących się w obszarach niezwiązanych z zagadnieniami prawa żywego, lecz także w tym, że osoby takie ze względu na wiek, stan zdrowia lub inne okoliczności mogą nie być w stanie samodzielnie działać w postępowaniu sądowym.

Nie można pominąć, że analizowane przepisy mają charakter gwarancyjny, toteż ich wykładnia nie powinna prowadzić do ograniczenia prawa do sądu, także pod hasłem racjonalizacji stosowania instytucji prawa, motywowanej względami funkcjonalnymi. Tymczasem przyjęcie, że osoba, która in abstracto ma możliwość samodzielnego wniesienia skargi kasacyjnej, realnie nie może skorzystać z dobrodziejstwa wynikającego z art. 124 § 4 k.p.c., prowadziłoby w istocie do ograniczenia, a w efekcie nierzadko do uniemożliwienia zawodowym prawnikom korzystania z pomocy prawnej z urzędu w postępowaniach przed Sądem Najwyższym.

Uznanie, że w przypadku osób wymienionych w art. 87[1] § 2 k.p.c. oddalenie wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu oraz zażalenia na postanowienie w tym przedmiocie nie otwiera na nowo terminu do wniesienie środków zaskarżenia, o których mowa w art. 124 § 2 zd. 1 oraz § 3 k.p.c., wymuszałoby na wspomnianych osobach albo samodzielne wnoszenie środków zaskarżenia do Sądu Najwyższego, albo korzystanie z pomocy prawnej na zasadach rynkowych, albo godzenie się z ryzykiem, że skutkiem nieprzyznania pomocy prawnej z urzędu może być realnie utrata możliwości wniesienia środka zaskarżenia z uwagi na upływ terminu właściwego dla dokonania tej czynności.

Postanowienie SN z dnia 30 listopada 2023 r., III CZ 224/23

Standard: 79591 (pełna treść orzeczenia)