Niedopuszczalność drogi sądowej dla rozstrzygnięcia wniosku o zwolnienie od kosztów postępowania arbitrażowego (art. 199 § 1 pkt. 1 k.p.c.)

Na dostępność ochrony sądowej w konkretnej sprawie mogą rzutować koszty, których poniesienie jest konieczne do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania sądowego. Zależność ta odnosi się nie tylko do sądownictwa państwowego, w ramach którego koszty sądowe, z racji ich wysokości, mogą stanowić obiektywną barierę w dostępie do sądu (por. np. wyrok TK z dnia 16 czerwca 2008 r., P 37/07, a także wyroki ETPCz z dnia 9 października 1979 r., nr 6289/73, Airey przeciwko Irlandii i z dnia 19 czerwca 2001 r., nr 28249/95, Kreuz przeciwko Polsce), lecz również do sądownictwa polubownego. Także bowiem w tym przypadku wszczęcie i przeprowadzenie postępowania wiąże się z koniecznością poniesienia nakładów finansowych. O ile jednak w sądownictwie państwowym bariera ta jest łagodzona przez powszechnie znaną instytucję zwolnienia od kosztów sądowych (art. 100 i n. u.k.s.c.), o tyle w sądownictwie polubownym odpowiedniki tego rozwiązania mają rzadki charakter (por. np. art. 100 ust. 2 Statutu Trybunału Arbitrażowego do Spraw Sportu przy Polskim Komitecie Olimpijskim, a także Guidelines on Legal Aid before the Court of Arbitration for Sport przyjęte przez Trybunał Arbitrażowy do Spraw Sportu w Lozannie, https://www.tas-cas.org/en/general-information/index/).

W braku możliwości zwolnienia od obowiązku poniesienia opłat, które wiążą się z wszczęciem i przeprowadzeniem postępowania arbitrażowego, obowiązek poniesienia tych kosztów może stanowić przeszkodę czyniącą dostęp do sądu polubownego faktycznie niemożliwym. Za zasadne należy w konsekwencji uznać stanowisko, że stan obiektywnej niemożności poniesienia przez powoda kosztów, których wyłożenie jest konieczne do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przed sądem polubownym, nie prowadzi wprawdzie do utraty mocy wiążącej zapisu (art. 1168 § 2 k.p.c.), może jednak pociągać za sobą niewykonalność zapisu w rozumieniu art. 1165 § 2 k.p.c. (por. w orzecznictwie zagranicznym na tle zbliżonych sytuacji - orzeczenie niemieckiego Trybunału Federalnego z dnia 14 września 2000 r., III ZR 33/00, Neue Juristische Wochenschrift 2000, z. 50, s. 3720, w którym przyjęto, że zapis na sąd polubowny jest niewykonalny (undurchführbar) w rozumieniu § 1032 ust. 1 niemieckiego k.p.c., ponieważ powód nie może ponieść kosztów postępowania arbitrażowego, a ich pokrycie w inny sposób nie jest możliwe, orzeczenie Sądu Najwyższego Księstwa Liechtenstein z dnia 7 sierpnia 2008 r., 04 CG.2007.225, Zeitschrift für Schiedsverfahren 2008, z. 6, s. 306, w którym uznano, że w razie wytoczenia powództwa przed sądem państwowym przez stronę zapisu niemogącą ponieść kosztów arbitrażu, brak gotowości strony przeciwnej do wyłożenia tych kosztów oznacza, że strony decydują się na właściwość sądu państwowego, a także orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego Republiki Portugalii z dnia 30 maja 2008 r., nr 311/08 (753/07), https://www.tribunalconstitucional.pt/tc/en/acordaos/20080311.html i wypowiedzi wskazane w motywach orzeczenia szwajcarskiego Sądu Federalnego z dnia 21 września 2021 r., 4A 166/2021, BGE 147 III 156, jak również – jakkolwiek z innym uzasadnieniem – postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 7 sierpnia 2013 r., I ACz 1251/13).

Odrzucenie pozwu przez sąd państwowy w razie faktycznej niemożności wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przed sądem polubownym, której podłożem jest ubóstwo powoda, byłoby równoznaczne z pozbawieniem powoda sądowej ochrony prawnej w ogólności.

Postanowienie SN z dnia 19 stycznia 2024 r., II CSKP 897/22

Standard: 79575 (pełna treść orzeczenia)