Niewykonalność zapisu na sąd polubowny (art. 1165 § 2 k.p.c.)

Niewykonalność zapisu na sąd polubowny (art. 1165 § 2 k.p.c.) może wynikać z niemożności poniesienia kosztów arbitrażu.

Niewykonalność zapisu jest pojęciem elastyczniejszym i może mieć nie tylko pierwotny i wtórny, lecz także jedynie przejściowy charakter.

Z art. 1165 § 2 k.p.c. wynika, że sąd nie odrzuca pozwu, mimo podniesienia zarzutu zapisu na sąd polubowny, jeżeli zapis ten jest m.in. niewykonalny lub utracił moc.

Na dostępność ochrony sądowej w konkretnej sprawie mogą rzutować koszty, których poniesienie jest konieczne do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania sądowego. Zależność ta odnosi się nie tylko do sądownictwa państwowego, w ramach którego koszty sądowe, z racji ich wysokości, mogą stanowić obiektywną barierę w dostępie do sądu (por. np. wyrok TK z dnia 16 czerwca 2008 r., P 37/07, a także wyroki ETPCz z dnia 9 października 1979 r., nr 6289/73, Airey przeciwko Irlandii i z dnia 19 czerwca 2001 r., nr 28249/95, Kreuz przeciwko Polsce), lecz również do sądownictwa polubownego. Także bowiem w tym przypadku wszczęcie i przeprowadzenie postępowania wiąże się z koniecznością poniesienia nakładów finansowych. O ile jednak w sądownictwie państwowym bariera ta jest łagodzona przez powszechnie znaną instytucję zwolnienia od kosztów sądowych (art. 100 i n. u.k.s.c.), o tyle w sądownictwie polubownym odpowiedniki tego rozwiązania mają rzadki charakter (por. np. art. 100 ust. 2 Statutu Trybunału Arbitrażowego do Spraw Sportu przy Polskim Komitecie Olimpijskim, a także Guidelines on Legal Aid before the Court of Arbitration for Sport przyjęte przez Trybunał Arbitrażowy do Spraw Sportu w Lozannie, https://www.tas-cas.org/en/general-information/index/).

W braku możliwości zwolnienia od obowiązku poniesienia opłat, które wiążą się z wszczęciem i przeprowadzeniem postępowania arbitrażowego, obowiązek poniesienia tych kosztów może stanowić przeszkodę czyniącą dostęp do sądu polubownego faktycznie niemożliwym. Za zasadne należy w konsekwencji uznać stanowisko, że stan obiektywnej niemożności poniesienia przez powoda kosztów, których wyłożenie jest konieczne do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przed sądem polubownym, nie prowadzi wprawdzie do utraty mocy wiążącej zapisu (art. 1168 § 2 k.p.c.), może jednak pociągać za sobą niewykonalność zapisu w rozumieniu art. 1165 § 2 k.p.c. (por. w orzecznictwie zagranicznym na tle zbliżonych sytuacji - orzeczenie niemieckiego Trybunału Federalnego z dnia 14 września 2000 r., III ZR 33/00, Neue Juristische Wochenschrift 2000, z. 50, s. 3720, w którym przyjęto, że zapis na sąd polubowny jest niewykonalny (undurchführbar) w rozumieniu § 1032 ust. 1 niemieckiego k.p.c., ponieważ powód nie może ponieść kosztów postępowania arbitrażowego, a ich pokrycie w inny sposób nie jest możliwe, orzeczenie Sądu Najwyższego Księstwa Liechtenstein z dnia 7 sierpnia 2008 r., 04 CG.2007.225, Zeitschrift für Schiedsverfahren 2008, z. 6, s. 306, w którym uznano, że w razie wytoczenia powództwa przed sądem państwowym przez stronę zapisu niemogącą ponieść kosztów arbitrażu, brak gotowości strony przeciwnej do wyłożenia tych kosztów oznacza, że strony decydują się na właściwość sądu państwowego, a także orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego Republiki Portugalii z dnia 30 maja 2008 r., nr 311/08 (753/07), https://www.tribunalconstitucional.pt/tc/en/acordaos/20080311.html i wypowiedzi wskazane w motywach orzeczenia szwajcarskiego Sądu Federalnego z dnia 21 września 2021 r., 4A 166/2021, BGE 147 III 156, jak również – jakkolwiek z innym uzasadnieniem – postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 7 sierpnia 2013 r., I ACz 1251/13).

Odrzucenie pozwu przez sąd państwowy w razie faktycznej niemożności wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przed sądem polubownym, której podłożem jest ubóstwo powoda, byłoby równoznaczne z pozbawieniem powoda sądowej ochrony prawnej w ogólności. Skutek taki należy wykluczyć, mając na względzie istotę i rangę prawa do sądu w płaszczyźnie konstytucyjnej i międzynarodowej, a także cel zapisu, którym – jak była mowa – nie jest pozbawienie stron sądowej ochrony prawnej, lecz uzyskanie jej w równoważnym kształcie przed innym organem niż sąd państwowy. Odrzucenie pozwu – wobec równoczesnej niemożności przeprowadzenia postępowania przed sądem polubownym – pociągałoby za sobą natomiast sytuację, w której powód, wobec braku środków finansowych, nie tylko nie mógłby skutecznie żądać rozstrzygnięcia sprawy na drodze preferowanej przez strony zapisu, lecz także uzyskać ochrony przed jakimkolwiek innym sądem.

Niewykonalności zapisu w przedstawionym znaczeniu nie można postrzegać jako prostego korelatu złej sytuacji majątkowej powoda, która uniemożliwia wszczęcie i przeprowadzenie postępowania przed sądem polubownym. Stwierdzenie niewykonalności zapisu powinno stanowić ultima ratio na wypadek, gdyby usunięcie tej przeszkody było niemożliwe w postępowaniu przed sądem polubownym przy zastosowaniu rozwiązań regulaminowych pozwalających na tymczasowe przejęcie kosztów arbitrażu przez instytucję arbitrażową lub w inny sposób łagodzących ciężar ich wyłożenia, jeżeli takie są dostępne, względnie – przy udziale strony przeciwnej, która dążąc do utrzymania skutków zapisu i rozpoznania sprawy przez sąd polubowny, może zadeklarować wyłożenie kosztów niezbędnych do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania arbitrażowego (por. szeroko w tym zakresie powołane wcześniej orzeczenie szwajcarskiego Sądu Federalnego z dnia 21 września 2021 r., 4A 166/2021, a także orzeczenie niemieckiego Trybunału Federalnego z dnia 14 września 2000 r., III ZR 33/00, w którym zwrócono uwagę, że strona pozwana nie deklarowała gotowości usunięcia przeszkody do wykonania zapisu przez wyłożenie kosztów arbitrażu w części przypadającej na powoda). Porównania wymaga ponadto wysokość kosztów, które powód musi ponieść w celu wszczęcia postępowania przed sądem polubownym i sądem państwowym, z uwzględnieniem przesłanek warunkujących ewentualne zwolnienie od kosztów sądowych. Jeżeli wysokość opłat w obu przypadkach byłaby porównywalna, a z materiału sprawy nie wynika, by strona mogła uzyskać zwolnienie od kosztów sądowych (por. np. art. 109 § 2 k.p.c.), nie ma potrzeby, aby niweczyć skutki dokonanego zapisu. W zależności od charakteru sprawy, konieczne może okazać się także rozważenie innych okoliczności, takich jak szczególnie silne względy przemawiające na rzecz właściwości arbitrażu z punktu widzenia interesów strony przeciwnej, co może dotyczyć zwłaszcza neutralności forum arbitrażowego i zdatności wyroku do uznania i wykonania za granicą.

Obiektywna niemożność poniesienia kosztów wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przed sądem polubownym może prowadzić do niewykonalności zapisu także wtedy, gdy stan ten powstał z przyczyn zależnych od strony, która się na ten stan powołuje (np. wywołanych niepowodzeniem inwestycyjnym), chyba że chodzi o działanie w złej wierze, ukierunkowane na udaremnienie skutków zapisu. Przepis art. 1165 § 2 k.p.c., podobnie jak stanowiące dlań punkt odniesienia art. II ust. 3 Konwencji nowojorskiej i art. 8 ust. 1 Prawa modelowego Uncitral, nie stwarza podstaw do tego, aby niewykonalność zapisu traktować w odmienny sposób w zależności od tego, czy została wywołana przyczynami zależnymi, czy też niezależnymi od strony, która się na nią powołuje. Do odmiennych wniosków nie skłania in casu również perspektywa konstytucyjna (art. 45 ust. 1 Konstytucji).

Oceniając, czy strona zapisu na sąd polubowny, będąca osobą fizyczną, może ponieść koszty wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przed sądem polubownym, sąd państwowy weryfikuje majątek strony, nie zaś jej rodziny lub osób trzecich. O ile w przypadku osób prawnych i innych jednostek organizacyjnych wymaga się, aby jednostka taka, ubiegając się o zwolnienie od kosztów sądowych, wykazała, że nie mogła pozyskać finansowania od wspólników, względnie innych osób, których interes ekonomiczny uosabia (por. art. 103 u.k.s.c. i postanowienie SN z dnia 28 maja 2021 r., IV CZ 2/21), o tyle w przypadku osób fizycznych decyzja w przedmiocie zwolnienia od kosztów sądowych odnosi się do ich majątku, nie zaś majątku rodziny, której członkiem jest strona postępowania. Sytuacja finansowa rodziny może podlegać analizie tylko w granicach określonych w art. 102 u.k.s.c. W taki sam sposób należy kwestię tę postrzegać przy badaniu, czy sytuacja majątkowa strony zapisu, będącej osobą fizyczną, pozwala na pokrycie kosztów postępowania przed sądem polubownym.

Postanowienie SN z dnia 19 stycznia 2024 r., II CSKP 897/22

Standard: 79573 (pełna treść orzeczenia)