Rozwiązanie spółki kapitałowej z powodów braków formalnych przy rejestracji (art. 21 k.s.h.)

Artykuł 21 k.s.h. wdraża na obszarze Polski dyspozycję art. 11 i 12 Pierwszej dyrektywy Rady 68/151/EWG z 9 marca 1968 r. w sprawie koordynacji gwarancji, jakie są wymagane w Państwach Członkowskich od spółek w rozumieniu art. 58 akapit drugi Traktatu, w celu uzyskania ich równoważności w całej Wspólnocie, dla zapewnienia ochrony interesów zarówno wspólników jak i osób trzecich (Dz.Urz. WE L 65, s. 8).

W doktrynie zauważa się, że polski ustawodawca nie wprowadził instytucji nieważności spółki, lecz określił zdarzenia, które mogą stanowić podstawy rozwiązania spółki (zob. S. Sołtysiński, w: Sołtysiński i in., Komentarz KSH, t. 1, Warszawa 2006, s. 314). Pogląd ten koresponduje z (zapadłym pod rządem k.h., ale zachowującym swoją aktualność) postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 2003 r., III CK 131/02, w którym stwierdzono, że istnienie szczególnego unormowania wadliwości umowy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością wyłącza stosowanie art. 58 § 1 k.c. po jej zarejestrowaniu, ponieważ przepisy k.h. nie przewidują bezwzględnej nieważności ab initio spółki z  ograniczoną odpowiedzialnością, która została zarejestrowana. Spółka taka istnieje bez względu na rodzaj braków zaistniałych w procesie jej powstania. Możliwość rozwiązania spółki przez sąd rejestrowy spełnia funkcje prewencyjne. Pozwala bowiem wyeliminować z obrotu spółkę, przy której tworzeniu doszło do poważnych uchybień wskazanych w art. 21 § 1 pkt 1-4 k.s.h. (zob. Z. Jara, Kodeks spółek handlowych. Komentarz., Warszawa 2020, Legalis).

Ustawodawca wprowadził zatem zamknięty katalog przyczyn uzasadniających rozwiązanie spółki przez sąd.

Pierwszą przyczyną jest niezawarcie umowy spółki (art. 21 § 1 pkt 1 k.s.h.). Drugą przyczyną jest przypadek, gdy określony w umowie albo statucie przedmiot działalności spółki jest sprzeczny z prawem, co oznacza z kolei sytuację, w której prowadzenie danej działalności narusza przepisy bezwzględnie obowiązującego prawa, bądź gdy służy celom, jakie nie są prawnie dopuszczalne (art. 151 § 1 k.s.h.). Trzecia przesłanka związana jest z sytuacją, gdy umowa albo statut spółki nie zawiera postanowień dotyczących firmy, przedmiotu działalności spółki, wkładów lub – z wyłączeniem prostej spółki akcyjnej – kapitału zakładowego. Czwarta przesłanka odnosi się do sytuacji, gdy wszystkie, a nie tylko niektóre, osoby zawierające umowę spółki albo podpisujące statut nie miały zdolności do czynności prawnych w chwili dokonywania tej czynności.

Wykazanie którejkolwiek z przesłanek z art. 21 § 1 pkt 1-4 k.s.h. nie oznacza automatycznego rozwiązania spółki. Sąd bowiem „może” rozwiązać tę spółkę, co a priori uzasadnia wniosek o uznaniowym charakterze orzeczenia w tym przedmiocie.

Rozwiązanie spółki przez sąd jest natomiast obligatoryjne, jeżeli przedmiotowe braki są nieusuwalne (art. 21 § 3 k.s.h.).

Niemożność rozwiązania spółki po upływie 5 lat od jej wpisu oraz ważność czynności prawnych dokonanych przez spółkę, która została następnie rozwiązana (art. 21 § 6 k.s.h.), ma  stabilizować stosunki i interesy osób trzecich, które weszły w interakcje ze  spółką, która: z jednej strony – została wpisana do rejestru pomimo braków i działała już przez 5 lat, z drugiej strony – została wykreślona z rejestru w wyniku stwierdzonych braków.

W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 1992 r., III CZP 140/91, zapadłej pod rządem k.h., ale zachowującej nadal swoją aktualność, uznano, że  spółka z o.o. wpisana do rejestru handlowego istnieje jako osoba prawna do czasu wykreślenia z rejestru, tak więc skuteczność czynności prawnej dokonanej z udziałem tej spółki nie może być kwestionowana ze względu na istotne braki zaistniałe przy jej utworzeniu. Złożenie wniosku o rozwiązanie spółki po upływie 5 lat od jej wpisu spowoduje jego oddalenie (Z. Jara, Kodeks spółek handlowych. Komentarz., Wyd. 3, Warszawa 2020, Legalis). 

Regulacja k.s.h. ograniczająca możliwość wzruszenia bytu prawnego spółki kapitałowej z powodu wadliwości ich umowy do przyczyn wskazanych w  art.  21 k.s.h. znajduje swe uzasadnienie w potrzebie ochrony bezpieczeństwa obrotu prawnego. Umowa spółki kapitałowej jest czynnością prawną o szczególnym charakterze, wyrażającym się w jej założycielskim skutku. Fakt, że w wyniku zawarcia takiej umowy podlega kreacji osoba prawna, powoduje, iż – z uwagi na bezpieczeństwo obrotu oraz względów zaufania do treści wpisu do rejestru przedsiębiorców – korekta wadliwej czynności zawiązania spółki kapitałowej powinna odbywać się z pominięciem ogólnych przepisów prawa cywilnego (zob. S. Włodyka, Prawo gospodarcze prywatne., s. 186; S. Sołtysiński, w: S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks., s. 50; uchwała SN z 10 stycznia 1992 r., III CZP 140/91). W konsekwencji nieważność czynności umowy podlega poprzez wpis do rejestru przedsiębiorców sanowaniu, co oznacza, że wpis spółki nie może być unieważniony jedynie z powodu wystąpienia braków w procedurze tworzenia spółki.

Podkreślić należy wyraźnie, że podstawą nabycia przez spółkę osobowości prawnej jest wpis do rejestru będący konsekwencją postanowienia sądu rejestrowego, a nie umowa spółki, będąca jedynie jedną z przesłanek skutecznej rejestracji. Istotne jest to, że wadliwa spółka może istnieć i funkcjonować na takich samych zasadach jak spółka, którą zawiązano w sposób prawidłowy. Jedyną słabą stroną tej pierwszej jest możliwość zakwestionowania jej bytu prawnego. Niemniej jednak zaznaczyć należy, że ustawodawca zawęża podmiotowo, przedmiotowo i   czasowo uprawnienie do podważenia funkcjonowania spółki. Z żądaniem rozwiązania spółki może wystąpić jedynie osoba mająca interes prawny. Oprócz tego kompetencję w tym zakresie posiada sąd rejestrowy, który w tym przypadku może działać z urzędu. Przedmiotowo – czasowe zawężenie polega zaś na tym, że  rozwiązanie spółki może nastąpić tylko z powodu przyczyn taksatywnie wskazanych w § 1 art. 21 k.s.h. i przed upływem pięciu lat od rejestracji. Omawianą regulację należy uznać za bezwzględnie obowiązującą, co oznacza, że strony nie  mogą na mocy oświadczenia woli wyłączyć jej zastosowania. Ponadto, z powodu braków innych niż określone w art. 21 § 1 k.s.h. sąd nie może wydać postanowienia rozwiązującego spółkę.

Z powyższego wynika, że moment rejestracji ma decydujące znaczenie dla rozróżnienia instrumentów prawnych mających na celu z jednej strony zakwestionowanie ważności czynności prawnej, jaką jest umowa spółki i – z drugiej strony – podważenie bytu prawnego spółki jako osoby prawnej. Przyjąć zatem należy, że umowa spółki, jak każda czynność prawna, co do zasady podlega regulacjom zawartym w Kodeksie cywilnym (np. art. 58, 60, 65, 3531). Kwestionowanie natomiast bytu spółki jako takiej, odbywa się według reguł przewidzianych w Kodeksie spółek handlowych, w tym przede wszystkim w art. 21 k.s.h. Niedopuszczalność stosowania do osobowości prawnej spółki kapitałowej przepisów Kodeksu cywilnego o sankcji nieważności wynika również z art. 1 i 2 k.s.h. Spółka kapitałowa jest bowiem stosunkiem prawnym uregulowanym w  zakresie jego powstania, organizacji, funkcjonowania oraz rozwiązywania w przepisach Kodeksu spółek handlowych (art. 1 k.s.h.). Natomiast w sprawach nieuregulowanych w ustawie, do stosunku tego mają zastosowanie przepisy Kodeksu cywilnego, przy czym, jeżeli wymaga tego właściwość (natura) stosunku prawnego spółki przepisy k.c. stosuje się odpowiednio (art. 2 k.s.h.). W związku z  tym, iż kwestia postępowania z wadliwą spółką kapitałową została w sposób wyczerpujący uregulowana w k.s.h. (art. 21, 172 i 327 k.s.h.) w ogóle nie zachodzi potrzeba aplikacji w tym zakresie przepisów Kodeksu cywilnego. Inaczej kwestia przedstawia się w odniesieniu do nieważności umowy spółki, która wyszła na jaw po rejestracji spółki. W tym zakresie potrzeba zastosowania art. 2 k.s.h. jest nieunikniona.

W aktualnym stanie prawnym uznać zatem należy, że wpis spółki kapitałowej do rejestru ma charakter sanujący. Oznacza to, że nawet w sytuacji, gdy umowa spółki dotknięta była sankcją nieważności, a doszło równocześnie do rejestracji, nie jest możliwe zakwestionowanie bytu spółki na podstawie przepisów o nieważności. Podważenie spółki może nastąpić jedynie na skutek zgłoszonego żądania o  rozwiązanie spółki, które jednak nie może nastąpić po upływie pięciu lat od rejestracji. Wprowadzony przez ustawodawcę termin pięcioletni (liczony od wpisu do KRS) jest bowiem terminem zawitym (zob. S. Włodyka w: System., s. 208), po  upływie, którego wygasa możliwość orzeczenia o rozwiązaniu spółki. Sąd  Apelacyjny w (…) w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku przyjął tzw. „sanujący skutek” wpisu do rejestru spółki z o.o. i stwierdził, że: „Dla Sądu Apelacyjnego oczywistym jest także, że z uwagi na podtrzymanie bytu prawnego spółki aktualne muszą pozostać te obowiązki wspólników, które stanowią element konstrukcyjny umowy spółki” (s. 24 uzasadnienia wyroku), ale równocześnie odmówił możliwości wyegzekwowania postanowienia umowy spółki dotyczącego wkładu (tj. stanowiącego element konstrukcyjny umowy spółki z o.o.) na drodze przymusowej, stwierdzając że nadal postanowienie umowy spółki pozostaje nieważne (s. 25 uzasadnienia wyroku).

Wyrok SN z dnia 21 grudnia 2021 r., I NSNc 50/21

Standard: 79549 (pełna treść orzeczenia)