Bezprawne pozbawienie człowieka wolności przez sędziego (art. 189 i 231 k.k.)

Zachowuje swoją aktualność ocena stosunku między art. 165 i art. 246 § 3 d.k.k. z 1969 r. (obecnie art. 189 i art. 231 § 3 k.k.), zgodnie z którą „pozbawienie człowieka wolności przez funkcjonariusza publicznego bez podstawy prawnej na czas dłuższy aniżeli przepisy to przewidują, albo naruszenie trybu postępowania określonego w przepisach stanowi niewątpliwie przestępstwo z art. 165d. k.k. [art. 189 k.k.].

Kontrowersyjna jest natomiast kwestia odpowiedzialności karnej funkcjonariusza za nieumyślne pozbawienie człowieka wolności w wyniku niedopełnienia obowiązków lub przekroczenia uprawnień. Należy przyjąć, że wobec takiego funkcjonariusza stosuje się art. 246 § 3 d.k.k. [art. 231 § 3 k.k.], pod warunkiem że nastąpiła poważana szkoda.

Podobnie aktualny walor ma również stwierdzenie, że samo przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązku nie stanowi jeszcze przestępstwa. Może ono jedynie stwarzać podstawę do odpowiedzialności służbowej lub dyscyplinarnej określonego funkcjonariusza. Dla bytu tego przestępstwa jest natomiast konieczne, aby sprawca naruszając swe kompetencje działał tym samym na szkodę dobra społecznego lub dobra jednostki (…). Element działania na szkodę dobra społecznego lub jednostki jest zasadniczym kryterium rozgraniczającym przestępne nadużycie władzy od przekroczeń dyscyplinarnych lub służbowych. W tym zakresie wskazuje się również na pewne kryteria uzupełniające, a zwłaszcza stopień społecznego niebezpieczeństwa czynu.

Nieumyślne przestępstwa urzędnicze co do zasady powinny być rozpatrywane w ramach postępowania dyscyplinarnego. Postępowanie karne możliwe jest zupełnie wyjątkowo, a to z uwagi na szkodę jaką może spowodować w dobrach osobistych sędziego (np. jego renomie), którego cechy stricte osobiste, np. w postaci nieposzlakowanej opinii mają istotne znaczenie w trakcie wykonywania obowiązków. 

Niedopełnienie tych obowiązków, aczkolwiek naganne, wpisuje się w szeroką praktykę sądową, w której nie sposób całkowicie wykluczyć pojawienia się uchybień, zwłaszcza przy uwzględnieniu skomplikowanego rodzaju czynności procesowych, częstokrotności zmiany ustawodawstwa czy nieprzejrzystości regulacji wewnętrznych. Kwalifikowanie ich wszystkich jako przestępstw urzędniczych prowadziłoby do podważenia niezawisłości sędziowskiej, której ważną gwarancją jest również możliwość samodzielnego podejmowania decyzji. Zdolność w tym zakresie musi z kolei tolerować taki zakres swobody, z którym związane jest też ryzyko pojawienia się błędu decyzyjnego. Naturalną prawną gwarancją ochrony przed takimi zachowaniami sędziów jest ich odpowiedzialność dyscyplinarna, i tylko drastyczny charakter lub skutek niedbalstwa sędziowskiego może uzasadnić postawienie sędziemu zarzutów karnych. Ani okoliczności czynu, ani jego skutki nie uzasadniają w sprawie sędziego W. W. do uciekania się do tego rodzaju reakcji prawnej.

Uchwała SN z dnia 31 maja 2021 r., I DI 19/21

Standard: 77418 (pełna treść orzeczenia)

Bezpodstawne pozbawienie wolności niewątpliwie przemawia za uznaniem, że stopień społecznej szkodliwości takiego działania nie jest znikomy. Zgodnie z wolą ustawodawcy, dopiero jednak wypadkowa wszystkich okoliczności podmiotowych i przedmiotowych określa wysokość stopnia społecznej szkodliwości. Żadna z wymienionych w art. 115 § 2 k.k. okoliczności nie powinna samodzielnie przesądzać o ocenie stopnia społecznej szkodliwości. 

Niewątpliwie natomiast na ocenę stopnia społecznej szkodliwości omawianego czynu ma wpływ postać zamiaru sędziego – najłagodniejsza przewidziana w kodeksie karnym forma nieumyślności, wynikająca między innymi z dość wyjątkowej sytuacji prawnej skazanego, która uległa zmianie bezpośrednio przed wydaniem przedmiotowego zarządzenia oraz motywacja sędziego (przewodniczącej wydziału) – chęć załatwienia możliwie dużej liczby spraw przed udaniem się na urlop (niewątpliwe ponadprzeciętne było obciążenie jej obowiązkami w tym okresie).

Nie sposób na tle tej sprawy uniknąć także kilku refleksji o charakterze ustrojowym, związanych z pełnieniem urzędu sędziego. W toku orzekania nie sposób uniknąć popełnienia błędów o charakterze zarówno faktycznym, jak i prawnym. Stopień skomplikowania i różnorodność rozpoznawanych spraw w połączeniu ze znaczną zmiennością przepisów (kodeks karny od chwili jego wejścia w życie w 1998 r. był nowelizowany kilkadziesiąt razy) powoduje, że orzekający sędziowie dopuszczają się naruszenia przepisów prawa, nawet o charakterze rażącym. W postępowaniu karnym naruszenia takie stanowią bezwzględne i względne podstawy odwoławcze oraz mogą być podstawą kasacji albo wniosku o wznowienie postępowania.

Dodatkowe pociąganie sędziego za to samo postępowanie do odpowiedzialności karnej powinno być ograniczone do przypadków wyjątkowych, związanych przede wszystkim z umyślnym wykorzystaniem procedur sądowych do popełnienia przestępstwa. Odpowiedzialność karna za nieumyślne niedopełnienie obowiązków lub przekroczenie uprawnień przez wykonującego swe zadania sędziego powinna być jeszcze bardziej wyjątkowa i to nawet w razie wystąpienia istotnej szkody, o której mowa w art. 231 § 3 k.k. Restrykcyjne stosowanie tego przepisu w odniesieniu do wszelkich naruszeń prawa spowodowanych przez sędziów stanowić mogłoby ograniczenie swobody orzekania, a więc zagrożenie dla niezawisłości sędziów i niezależności sądów. Już obecnie obserwować można próby wykorzystywania drogi inicjowania postępowań karnych wobec sędziów do osiągnięcia konkretnych celów procesowych, np. zmiany składu orzekającego. Przeciwdziałać takim zjawiskom ma instytucja immunitetu sędziowskiego.

Odpowiedzialność karna to rodzaj odpowiedzialności ultima ratio, a więc odpowiedzialności ograniczonej do sprawców i przypadków, w odniesieniu do których inne rodzaje odpowiedzialności byłyby nieadekwatne. W odniesieniu do potencjalnie możliwej odpowiedzialności karnej sędziów za uchybienia związane z wykonywaniem ich pracy, zwłaszcza gdy ich działanie było nieumyślne, należy dopuszczać możliwość podlegania takiej odpowiedzialności tylko w razie wyjątkowego natężenia okoliczności świadczących o skrajnie dużym stopniu zawinienia i stopniu społecznej szkodliwości. Materiały tej sprawy dwukrotnie poddane były ocenie prokuratora, który nie dopatrzył się podstaw do inicjowania postępowania karnego przeciwko sędziemu. 

Uchwała SN z dnia 30 sierpnia 2013 r., SNO 19/13

Standard: 77424 (pełna treść orzeczenia)