Koszty procesu należne współuczestnikom materialnym pozostającym w związku małżeńskim

Koszty procesu należne współuczestnikom materialnym – w tym także pozostającym w związku małżeńskim, w którym obowiązuje ustrój wspólności majątkowej – podlegają zasądzeniu na ich rzecz w częściach równych, chyba że współuczestnicy zgodnie wniosą o inny podział zasądzonych kosztów albo o zasądzenie ich jedynie na rzecz jednego lub niektórych ze współuczestników.

Przyjęcie, że koszty procesu podlegają zasądzeniu na rzecz małżonków łącznie, do majątku wspólnego lub do niepodzielnej ręki, wymagałoby ustalenia okoliczności, które in casu nie muszą być oczywiste, że (1) współuczestnicy są małżeństwem, (2) pozostają w ustroju wspólności ustawowej, (3) wydatek lub wynagrodzenie pełnomocnika poniesiono z majątku wspólnego. W tym ostatnim przypadku pokrycie wydatków lub wynagrodzenia środkami pochodzącymi z majątku osobistego nie mogłoby przecież decydować o tym, że roszczenie o zwrot kosztów procesu wchodzi do majątku wspólnego małżonków. Nie można przy tym wykluczyć, że wydatki i wynagrodzenie pełnomocnika zostałyby w okolicznościach sprawy poniesione w określonych częściach zarówno z obu majątków osobistych, jak i majątku wspólnego, co dodatkowo komplikowałoby rozstrzygnięcie o kosztach procesu. Ponadto, w razie gdy po stronie wygrywającej występowaliby jeszcze inni (oprócz małżonków) współuczestnicy materialni, konieczne byłoby odmienne rozstrzyganie o kosztach procesu wobec tych uczestników i małżonków.

Nie budzi wątpliwości, że taki model rozstrzygania o kosztach procesu, angażujący sąd w czynności i ustalenia zbędne dla rozstrzygnięcia sprawy co do istoty, byłby całkowicie dysfunkcjonalny. W konsekwencji sąd musiałby bowiem częstokroć poświęcać więcej wysiłku dla prawidłowego sformułowania rozstrzygnięcia o kosztach procesu niż dla rozstrzygnięcia co do meritum sprawy. Pewnym rozwiązaniem byłoby w takich sytuacjach zasądzanie kosztów na rzecz wygrywających współuczestników solidarnie, ale dla takiego rozwiązania brak ustawowej podstawy. Artykuł 105 § 2 k.p.c. przewiduje solidarną odpowiedzialność za koszty procesu tylko po stronie współuczestników przegrywających.

Należy przyjąć rozwiązanie maksymalnie operatywne, które uwzględniając zasady rozstrzygania o kosztach procesu i słuszne interesy wszystkich współuczestników, nie będzie obciążało sądu orzekającego o tych kosztach (a więc kwestii drugorzędnej dla każdego procesu) ponad przeciętną miarę.

Po pierwsze, punktem wyjścia musi być przyjęcie, że przepisy procesowe zawierają autonomiczne reguły orzekania o kosztach procesu (art. 98-110 k.p.c.) i nie jest co do zasady możliwe stosowanie zasad rozstrzygania o roszczeniach materialnoprawnych w odniesieniu do kosztów procesu. W szczególności wyłączone jest przenoszenie sposobu zasądzenia w wyroku roszczenia materialnoprawnego na rozstrzygnięcie o kosztach procesu, tj. np. w sytuacji, gdy roszczenie materialnoprawne jest zasądzane in solidum, orzekanie o kosztach należnych współuczestnikom materialnym również in solidum.

Po drugie, na rzecz wygrywających proces współuczestników materialnych powinna zostać zasądzona jedna kwota kosztów procesu, stanowiąca sumę poniesionych przez nich kosztów. Sąd nie jest więc zobowiązany do badania, ani który ze współuczestników poniósł określone koszty, ani w jakiej wysokości. Z tej perspektywy współuczestnicy materialni powinni być więc traktowani jako jedna strona.

Po trzecie, w orzeczeniu konieczne jest jednak wskazanie, w jaki sposób ta kwota została zasądzona na rzecz współuczestników. Nie przekonuje stanowisko, że kwestia ta może zostać pominięta i wystarczy zasądzenie jednej kwoty na rzecz kilku współuczestników bez dalszych wskazówek co do tego, jak świadczenie z tego tytułu powinno zostać spełnione przez dłużnika. Niewątpliwe jest, że orzeczenie jest w tym zakresie tytułem egzekucyjnym (art. 777 § 1 k.p.c.) i powinno jednoznacznie opisywać zakres uprawnień wierzycieli i treść obowiązku dłużnika. Co więcej, konieczne jest rozstrzygnięcie, czy w tym zakresie powstaje jeden tytuł egzekucyjny dla wszystkich wierzycieli (współuczestników), czy też każdy ze współuczestników dysponuje własnym tytułem, a jeżeli tak, to na jaką kwotę.

Niewskazanie sposobu spełnienia świadczenia pozostawiałoby więc otwarte zagadnienie, jak dłużnik powinien świadczyć, aby zwolnić się z zobowiązania. Uznanie, że skuteczne będzie spełnienie świadczenia w całości na rzecz jednego z wierzycieli ze skutkiem wobec wszystkich, oznaczałoby w istocie, że kwota kosztów została zasądzona (w sposób dorozumiany) solidarnie lub in solidum. Z kolei przyjęcie, że dłużnik dla zwolnienia się z zobowiązania powinien spełnić świadczenie na rzecz wszystkich wygrywających współuczestników w częściach równych, prowadziłoby do wniosku, że świadczenie jest podzielne (zob. art. 379 k.c.) i zostało w istocie zasądzone w częściach równych.

Po czwarte, sąd, orzekając o kosztach procesu, nie powinien analizować stosunków majątkowych istniejących między współuczestnikami, w tym badać, jaki obowiązuje ich ustrój majątkowy.

Po piąte, nie można jednak odmówić współuczestnikom dokonania między sobą określonych ustaleń co do ponoszenia kosztów procesu i rozliczeń z tego tytułu. Współuczestnicy mogą np. ustalić, że tylko jeden z nich poniesie wszystkie koszty procesu w tym wynagrodzenie pełnomocnika. Możliwe jest też porozumienie, że koszt procesu zostaną poniesione przez część współuczestników w określonych częściach. W takich wypadkach współuczestnicy mogą złożyć zgodny wniosek (art. 109 § 1 k.p.c.) o zasądzenie kosztów na rzecz jednego współuczestnika w całości lub niektórych z nich w określonych częściach. Respektując zasadę dyspozycyjności, sąd powinien ten wniosek uwzględnić.

Z całą pewnością sąd nie jest jednak uprawniony do rozstrzygania sporów powstałych między współuczestnikami na tym tle. Jeżeli zatem nie zostanie złożony zgodny wniosek, sąd powinien zasądzić koszty na rzecz wygrywających współuczestników w częściach równych.

Uchwała SN z dnia 16 listopada 2023 r., III CZP 54/23

Standard: 76611 (pełna treść orzeczenia)