Zapis na sąd polubowny jako forma „samoograniczenia prawa do sądu"

Zapis na sąd polubowny wyłącza rozstrzygnięcie sporu z kompetencji sądów państwowych na rzecz sądu niebędącego organem władzy sądowniczej w rozumieniu art. 10 i art. 173 Konstytucji (zob. wyroki SN z 13 grudnia 2006 r., II CSK 289/06; z 26 maja 2017 r., I CSK 464/16 i z 8 lutego 2019 r., I CSK 757/17).

Sąd polubowny pozostaje poza strukturą organów państwa, a źródłem jego umocowania do rozstrzygnięcia sprawy jest wola stron wyrażona w zapisie na sąd polubowny. Rezygnacja z rozstrzygnięcia sporu przez sąd państwowy jest wyrazem autonomii woli jednostki (zob. postanowienie TK z 21 marca 2011 r., Ts 279/10 oraz wyroki SN z 11 maja 2007 r., I CSK 82/07 i z dnia 7 lutego 2018 r., V CSK 301/17),

Dokonując zapisu na sąd polubowny, strony wyłączają rozpoznanie określonej w nim sprawy przez sąd w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji, nie zrzekają się jednak ochrony sądowej w ogólności. Decydują się jedynie na wybór innego, dogodniejszego forum, które przy następczym udziale sądów państwowych może zapewnić im ochronę równoważną z możliwą do uzyskania przed sądem państwowym (zob. art. 1212 k.p.c.). Stronom sporu rozstrzygniętego przez sąd polubowny zagwarantowano zatem skorzystanie z przeprowadzonej przez sąd państwowy kontroli orzeczenia sądu polubownego w sposób przewidziany przez ustawę.

Co do akcentowanej wyżej konieczności zapewnienia skarżącym prawa do sądu powszechnego trzeba wskazać, że czym innym jest zapewnienie przez ustawodawcę instrumentu kontroli wyroku sądu polubownego przez sąd państwowy, a czym innym skorzystanie z niego przez uprawnionego w należyty i efektywny sposób. Skuteczne wniesienie skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego, podobnie jak w przypadku innych środków prawnych, zawsze wiąże się z koniecznością prawidłowego zastosowania unormowań procesowych dotyczących sposobu i terminu wniesienia określonego środka prawnego oraz respektowania wynikających z nich wymagań formalnych. W przypadku wyroków sądów polubownych pełne wprowadzenie ich do polskiego porządku prawnego jest ponadto poprzedzone postępowaniem w przedmiocie ich uznania lub stwierdzenia wykonalności, w ramach którego sąd państwowy dokonuje z urzędu kontroli, aczkolwiek w pewnym tylko zakresie, kontroli wyroku sądu polubownego (zob. art. 1212 § 1 art. 1214 § 3 k.p.c.).

Uchwała SN z dnia 5 lipca 2024 r., III CZP 64/23

Standard: 82815 (pełna treść orzeczenia)

Rezygnacja z rozstrzygnięcia sporu przez sąd państwowy jest wyrazem autonomii woli jednostki (art. 31 Konstytucji) (por. np. postanowienie TK z dnia 21 marca 2011 r., Ts 279/10 oraz wyroki SN z dnia 11 maja 2007 r., I CSK 82/07 i z dnia 7 lutego 2018 r., V CSK 301/17), autonomia ta jednak, ze względu na fundamentalną wagę prawa do sądu w demokratycznym państwie prawnym i jego konstytucyjne oraz prawnomiędzynarodowe umocowanie (art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 6 ust. 1 EKPCz i art. 47 akapit drugi Karty Praw Podstawowych, dalej – „Karta”), nie jest nieograniczona.

Dokonując zapisu strony wyłączają rozpoznanie sprawy przez sąd w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji, nie zrzekają się jednak ochrony sądowej w ogólności. Decydują się jedynie na wybór innego, dogodniejszego forum, które przy następczym udziale sądów państwowych może zapewnić im ochronę równoważną z możliwą do uzyskania przed sądem państwowym (por. art. 1212 k.p.c.).

Strony nie odstępują ponadto ‎w pełnym zakresie od gwarancji statuowanych w art. 45 ust. 1 Konstytucji, zważywszy, że wyrok sądu polubownego podlega kontroli sądu państwowego (art. 1205 i n., art. 1212 i n. k.p.c.), a wykładnikiem tej kontroli są m.in. podstawowe zasady porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej (art. 1206 § 2 pkt 2 i art. 1214 § 3 pkt 2 k.p.c.), których treść podlega rekonstrukcji z uwzględnieniem art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 6 ust. 1 EKPCz i art. 47 akapit drugi Karty (por. także decyzję ETPCz z dnia 23 lutego 1999 r., nr 31737/96, Osmo Suovaniemi i inni przeciwko Finlandii, w której zwrócono uwagę, że dobrowolna rezygnacja z rozstrzygnięcia sprawy przez sąd państwowy na rzecz arbitrażu jest co do zasady dopuszczalna z punktu widzenia art. 6 EKPCz, nie musi być jednak uważana za równoznaczną ze zrzeczeniem się wszystkich uprawnień statuowanych w art. 6 EKPCz).

Zapis na sąd polubowny nie jest równoznaczny z rezygnacją z ochrony sądowej, jednym z założeń skuteczności tej czynności musi być dostępność alternatywnego forum uzgodnionego przez strony, a inaczej rzecz ujmując – możliwość uzyskania efektywnej ochrony prawnej przed sądem polubownym. Wyrazem relacji między skutecznością zapisu na sąd polubowny a rzeczywistą możliwością uzyskania ochrony prawnej przed sądem wskazanym ‎w zapisie jest art. 1168 k.p.c., który określa niektóre przypadki utraty mocy zapisu, związane z niemożnością rozpoznania sprawy przez sąd polubowny oznaczony w zapisie lub w określonym przez strony składzie (por. także art. 1195 § 4 k.p.c.). Przepis ten ma wprawdzie dyspozytywny charakter, nie oznacza to jednak, że strony zapisu mogą wyłączyć skutek utraty mocy zapisu uzgadniając np., iż zapis zachowuje skuteczność, mimo wystąpienia okoliczności, o których mowa w art. 1168 § 1 i 2 bądź art. 1195 § 4 k.p.c. W razie wystąpienia tych okoliczności uzgodnienie takie byłoby równoznaczne ze zrzeczeniem się ochrony sądowej w ogólności, co nie mieści się w konstrukcji umowy procesowej, jaką jest zapis na sąd polubowny. Strony mogą natomiast określić np. innych arbitrów na wypadek, gdyby pełnienie funkcji przez arbitrów wskazanych w pierwszej kolejności okazało się niemożliwe.

Postanowienie SN z dnia 19 stycznia 2024 r., II CSKP 897/22

Standard: 79577 (pełna treść orzeczenia)