Żądanie ustalenia prawa lub stosunku prawnego w nieprocesowym postępowaniu działowym

Sformułowane w ramach art. 189 k.p.c. żądanie ustalenia prawa lub stosunku prawnego – nawet w przypadku rozpoznania w postępowaniu działowym – w dalszym ciągu ma naturę roszczenia procesowego,‎o którym powinno się rozstrzygać według zasad obowiązujących w procesie

Do rozstrzygnięcia sądu oddalającego powództwo o ustalenie, o którym mowa w art. 189 k.p.c., zapadłego w postępowaniu nieprocesowym (w postępowaniu działowym) nie ma zastosowania instytucja zmiany prawomocnego postanowienia, uregulowana w art. 523 k.p.c.

W drodze wyjątku, powództwo o ustalenie – na podstawie art. 618 § 1 i 2 w zw. z art. 688 w zw. z art. 567 § 3 k.p.c. – może być również rozpoznane w postępowaniu o podział majątku wspólnego w trybie nieprocesowym. Powołane przepisy przewidują bowiem, że do sprawy o podział majątku wspólnego są przekazywane po wszczęciu tego postępowania działowego wszelkie sprawy dotyczące sporów o własność pomiędzy byłymi małżonkami.

Sam tryb postępowania nie wpływa bowiem na faktyczny przedmiot sporu, który jest rozstrzygany w postępowaniu sądowym.

Każde zatem rozstrzygnięcie sądu zapadłe w przedmiocie powództwa o ustalenie, o którym mowa w art. 189 k.p.c. – niezależnie od tego, czy zostało wydane na zasadach ogólnych w procesie, czy też na zasadzie wyjątku w postępowaniu nieprocesowym (w postępowaniu działowym), jak też niezależnie od tego, czy ma ono charakter pozytywny, czy negatywny (oddalający powództwo) – należy traktować jak orzeczenie wydane w procesie, ze wszystkimi wynikającymi z tego konsekwencjami prawnymi. Przekonuje o tym zarówno fakultatywność zgłoszenia tego rodzaju roszczenia w sprawie działowej, jak i przede wszystkim okoliczność, że może ono być przedmiotem odrębnego orzekania, gdyby nie zawisła sprawa działowa (zob. postanowienie SN z 19 listopada 2020 r., II CSK 76/19).

Powyższe pozwala sformułować konkluzję, że o tym, jakie środki prawne przysługują stronie (uczestnikowi) od orzeczenia sądu w danej sprawie powinien rozstrzygać w każdym przypadku charakter rozstrzygnięcia sądu (uzależniony‎od faktycznej podstawy sporu). Taka praktyka stwarza jasność co do dalszych środków prawnych przysługujących zainteresowanym stronom (uczestnikom postępowania), a tym samym transparentność drogi realizacji i ochrony gwarantowanych w Konstytucji RP praw podmiotowych – nawet w wypadku ewentualnej niedoskonałości niższej rangi przepisów kształtujących system ochrony prawnej.

Postanowienie SN z dnia 29 czerwca 2023 r., II CSKP 592/22

Standard: 73707 (pełna treść orzeczenia)