Powaga rzeczy osądzonej wyroku sądu karnego w sprawie o ustalenie nieważności umowy

Prawomocny wyrok sądu karnego zasądzający kwotę pieniężna tytułem naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem nie stwarza stanu powagi rzeczy osądzonej ‎w postępowaniu cywilnym, którego przedmiotem jest ustalenie nieważności umowy sprzedaży, nawet jeżeli z zawarciem tej umowy sąd karny wiązał przyczynę szkody. 

Sprawa o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego (art. 189 k.p.c.), czego in casu dotyczy powództwo, nie jest bowiem tożsama ze sprawą, w której sąd prawomocnie orzekł o naprawieniu szkody zasądzając świadczenie pieniężne od sprawcy szkody. Jest tak także wtedy, gdy orzeczony obowiązek naprawienia szkody był związany ‎z założeniem, że wynikający z umowy sprzedaży stosunek prawny został skutecznie nawiązany i istnieje w dalszym ciągu.

Orzekając o istnieniu albo nieistnieniu stosunku prawnego wynikającego z umowy sprzedaży nieruchomości, sąd nie rozstrzyga o odszkodowaniu w jakiejkolwiek postaci, lecz o tym, czy czynność dokonana przez strony w formie aktu notarialnego, w zamiarze przeniesienia własności nieruchomości za zapłatą ceny, wywołała zamierzone skutki prawne.

Przedmiotem procesu o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego wynikającego z umowy, a tym samym również wyroku rozstrzygającego o zasadności powództwa, nie jest roszczenie odszkodowawcze w jakiejkolwiek postaci. Orzekając o ważności umowy, scil. istnieniu albo nieistnieniu stosunku prawnego wynikającego z umowy, sąd nie stosuje art. 361 § 2 k.c., regulującego zakres naprawienia szkody, jak również art. 363 § 1 k.c., dotyczącego dopuszczalnych postaci naprawienia szkody. Bada natomiast, czy powód ma interes prawny w żądaniu ustalenia, a jeśli tak, to czy objęty powództwem stosunek prawny został skutecznie nawiązany i istnieje nadal w dacie miarodajnej dla wyrokowania (art. 316 § 1 k.p.c.), czy też nie został skutecznie nawiązany, względnie następczo ustał.

Ustalenie nieistnienia stosunku prawnego, którego źródłem miałaby być umowa sprzedaży, nie może być w konsekwencji postrzegane jako prowadzące do wynagrodzenia szkody. Na ocenę tę nie rzutuje fakt, że wyrok taki może skutkować koniecznością rozliczeń między stronami nieważnej umowy, jeżeli doszło na jej podstawie do spełnienia świadczenia lub świadczeń. Skoro o skuteczności żądania nieistnienia stosunku prawnego rozstrzyga jedynie interes prawny w ustaleniu ‎i ocena, czy objęty powództwem stosunek prawny istnieje, czy też nie, okoliczności związane ze skutkami wyroku uwzględniającego powództwo mogłyby być rozważane jedynie w kontekście interesu prawnego w żądaniu ustalenia (art. 189 k.p.c.), którego pozwane nie podważały w podstawach skargi kasacyjnej.

Wyrok SN z dnia 16 czerwca 2023 r., II CSKP 461/22

Standard: 72768 (pełna treść orzeczenia)