Odpowiedzialność ubezpieczającego według systemu odpowiedzialności proporcjonalnej w przypadku niedoubezpieczenia
Zakres odpowiedzialności ubezpieczyciela; zmniejszenie sumy ubezpieczenia (art. 824 k.c.)
Żeby zobaczyć pełną treść należy się zalogować i wykupić dostęp.
Nie ma podstawy, by uznać regułę proporcji za niedopuszczalną.
Zastrzeżona w ogólnych warunkach ubezpieczenia klauzula proporcji ograniczająca odpowiedzialność ubezpieczyciela za szkodę będącą skutkiem wypadku ubezpieczeniowego proporcjonalnie do wartości przedmiotu ubezpieczenia nie wymagała indywidualnego uzgodnienia oraz nie narusza zasady równości stron i nie zaprzecza zasadzie lojalności w stosunku ubezpieczenia.
W przypadku niedoubezpieczenia (gdy suma ubezpieczenia jest mniejsza od wartości ubezpieczeniowej) odpowiedzialność ubezpieczyciela kształtuje się zależnie od przyjęcia jednego z dwóch systemów odpowiedzialności: systemu odpowiedzialności na pierwsze ryzyko albo systemu odpowiedzialności proporcjonalnej.
W systemie odpowiedzialności proporcjonalnej ubezpieczyciel odpowiada za szkody w takim stosunku, w jakim suma ubezpieczenia pozostaje do wartości ubezpieczenia. Jak łatwo zauważyć, różnica między obydwoma systemami odnosi się w praktyce do tzw. szkód częściowych, ponieważ w razie szkody całkowitej odszkodowanie nie pokryje jej pełnej wysokości, a ubezpieczyciel zobowiązany będzie świadczyć po prostu kwotę równą sumie ubezpieczenia.
Nie ma podstawy, by uznać regułę proporcji za niedopuszczalną.
Za prezentowanym stanowiskiem przemawia kilka racji. Po pierwsze, Kodeks morski jako zasadę przyjmuje zasadę odpowiedzialności proporcjonalnej, a nie na pierwsze ryzyko. Zgodnie z art. 302 § 4 Kodeksu morskiego, jeżeli określona w umowie suma ubezpieczenia jest niższa od wartości ubezpieczenia, ubezpieczyciel odpowiada za szkody w stosunku, w jakim pozostaje suma do wartości ubezpieczenia. Brak tożsamej regulacji w Kodeksie cywilnym nie może być argumentem na rzecz tezy, iż reguła proporcji jest wykluczona poza ubezpieczeniami regulowanymi przepisami Kodeksu morskiego. Na zastosowanie tej reguły poza tymi stosunkami prawnymi pozwala art. 824 k.c., o ile strony umówią się w ten sposób.
Po drugie, reguła proporcji od lat funkcjonuje w polskim systemie ubezpieczeń gospodarczych, zaś jej usunięcie (bez interwencji ustawodawcy) prowadziłoby do zawężenia oferowanych na rynku polskim wariantów ubezpieczenia majątkowego.
Po trzecie, system ten jest znany jako wariant podstawowy w wielu europejskich systemach prawnych, a także w modelowych regulacjach międzynarodowych (zob. np. art. 8:102 (2) Principles of European Insurance Contract Law), stąd jego brak w polskim porządku prawnym prowadziłby do trudnej do rozsądnego wyjaśnienia różnicy w porównaniu z porządkami państw obcych.
Po czwarte ‒ system ten nie kłóci się co do zasady z naturą (właściwością) umowy ubezpieczenia majątkowego, jak też z zasadami współżycia społecznego. System ten w istocie, wbrew temu co się mu zarzuca, pozwala na zachowanie ekwiwalentności świadczenia ubezpieczającego i poziomu ochrony ubezpieczeniowej. Uwzględnia on, że w przypadku niedoubezpieczenia wzrasta ryzyko ubezpieczyciela, gdyż poszerza się zakres wypadków ubezpieczeniowych, które mogą doprowadzić do konieczności świadczenia w wysokości równej pełnej sumie ubezpieczenia. O ile w razie ubezpieczenia na kwotę równą lub wyższą od wartości ubezpieczonego mienia świadczenie w takiej wysokości będzie należne tylko w przypadku całkowitej utraty przedmiotu ubezpieczenia, o tyle przy niedoubezpieczeniu może to nastąpić także w przypadku szkód częściowych.
Wreszcie, po piąte ‒ zasada proporcji pozwala na stosowanie przez ubezpieczycieli niższych stawek taryfowych niż w wariancie ubezpieczenia na pierwsze ryzyko, czym mogą być zainteresowani sami ubezpieczający.
System proporcji nie może zostać a limine i każdorazowo uznany za kształtujący prawa i obowiązki ubezpieczonego w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami czy naruszający zasady uczciwego obrotu, o ile oczywiście odnosi się on do proporcjonalnego obniżenia odszkodowania. Zasadniczo za niedopuszczalne uznać należałoby natomiast takie jego ukształtowanie, w którym w razie szkody całkowitej lub innej szkody przekraczającej wysokość sumy ubezpieczenia zgodnie z postanowieniami wzorca umowy proporcja sumy ubezpieczenia do wartości ubezpieczenia miałaby zostać zastosowana nie do szkody, lecz do samej sumy ubezpieczenia. Wówczas bowiem oznaczałoby to, że ubezpieczony w żadnym wypadku nie może otrzymać odszkodowania równego sumie ubezpieczenia.
W dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego nie wykluczono w sposób bezwzględny stosowania reguły proporcji przy niedoubezpieczeniu (wyroki SN: z 7 października 2010 r., IV CSK 149/10; z 16 października 2014 r., III CSK 302/13; z 15 maja 2015 r., V CSK 470/14; z 28 maja 2019 r., II CSK 454/18), za wyjątkiem stosunków konsumenckich (wyroki SN: z 16 października 2014 r., III CSK 302/13 i z 9 sierpnia 2016 r., II CSK 743/15), albo stosunków między ubezpieczycielem a osobą fizyczną prowadzącą działalność gospodarczą, do których – zgodnie z art. 805 § 4 k.c. – przepisy te mają odpowiednie zastosowanie (wyrok SN z 10 czerwca 2016 r., IV CSK 624/15; zob. też wyrok SN z 15 maja 2015 r., V CSK 470/14).
Wyrok SN z dnia 17 marca 2023 r., II CSKP 681/22
Standard: 71282 (pełna treść orzeczenia)
Postanowienie ogólnych warunków ubezpieczenia przewidujące, że w razie niedoubezpieczenia ubezpieczony otrzyma – niezależnie od wielkości szkody – odszkodowanie w wysokości stanowiącej taką część sumy ubezpieczenia, jaka odpowiada proporcji sumy ubezpieczenia do wartości przedmiotu ubezpieczenia (wartości ubezpieczenia), jest niedopuszczalne i nieważne (art. 58 § 1 w związku za art. 353[1] k.c.) także wtedy, gdy na taki sens postanowienia wskazuje tylko jedna z możliwych interpretacji, stosowana przez ubezpieczyciela, a inna wchodząca w rachubę wykładnia, sama przez się względniejsza dla adherenta, pozwalałaby na jego utrzymanie w granicach swobody umów. Nieważność ta nie wpływa na pozostałe części umowy.
W dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego nie wykluczono w sposób bezwzględny dopuszczalności zastosowania reguły proporcji przy niedoubezpieczeniu. Wyrażane w nowszym orzecznictwie, restryktywne poglądy dotyczyły postanowień zastrzeganych w stosunkach konsumenckich, do których mają zastosowanie przepisy o niedozwolonych postanowieniach umownych (por. wyroki SN z dnia 16 października 2014 r., III CSK 302/13 i z dnia 9 sierpnia 2016 r., II CSK 743/15), albo w stosunkach między ubezpieczycielem a osobą fizyczną prowadzącą działalność gospodarczą, do których – zgodnie z art. 805 § 4 k.c. – przepisy te mają odpowiednie zastosowanie (por. wyrok SN z dnia 10 czerwca 2016 r., IV CSK 624/15; por. też wyrok SN z dnia 15 maja 2015 r., V CSK 470/14). Orzecznictwo to nie stwarza wystarczającej podstawy, by uznać regułę proporcji za niedopuszczalną a limine.
Wyrok SN z dnia 28 maja 2019 r., II CSK 454/18
Standard: 63802 (pełna treść orzeczenia)