Przejęcie majątku obywateli polskich narodowości niemieckiej, którzy zgłosili przynależność do narodowości niemieckiej

Samo zgłoszenie przynależności do narodowości niemieckiej nie było równoznaczne z zakwalifikowaniem do kategorii „obywateli polskich narodowości niemieckiej” w rozumieniu art. 2 ust. 1 lit. b dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (jedn. tekst: Dz.U. z 1945 r. Nr 3, poz. 13 ze zm.).

Nie jest tym samym wyłączona możliwość wykazywania, że zgłoszenie nastąpiło z innych przyczyn niż poczucie przynależności do narodowości niemieckiej. Fakt zgłoszenia przynależności do narodowości niemieckiej na gruncie omawianego przepisu powinien być oceniany z uwzględnieniem okoliczności towarzyszących zgłoszeniu, takich jak motywacja danej osoby, jej zachowanie wobec Polaków, manifestowany stosunek do polskości, postawa wobec okupanta. Uwzględniając współzależność między art. 2 ust. 1 lit. b dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej a przepisami ustanawiającymi sankcję karną za odstępstwo od narodowości polskiej nie można przyjmować, by obywatel polski, który został uniewinniony na podstawie art. 3 dekretu z dnia 28 czerwca 1946 r. o odpowiedzialności karnej za odstępstwo od narodowości w czasie wojny 1939 - 1945 r. z tej przyczyny, że zgłosił swoją przynależność do narodowości niemieckiej działając w interesie Państwa Polskiego albo z nakazu lub na rzecz polskiej organizacji wolnościowej podlegał zaliczeniu do kategorii „obywateli polskich narodowości niemieckiej". Wnikliwej i indywidualnej oceny wymagają też zgłoszenia przynależności do narodowości niemieckiej w tych wypadkach, gdy doszło do wydania wyroku uniewinniającego lub postanowienia stwierdzającego, że czyn nie podlega ściganiu z przyczyn określonych w art. 4 lit. a i b tego dekretu w tym miedzy innymi, gdy zgłoszenie przynależności do narodowości niemieckiej miało na celu uniknięcie prześladowania przez okupanta albo gdy osoba, która zadeklarowała taką przynależność, z narażeniem życia lub wolności okazywała czynnie pomoc społeczeństwu polskiemu.

Wyrok SN z dnia 18 kwietnia 2013 r., II CSK 449/12

Standard: 68168 (pełna treść orzeczenia)

Reformie rolnej między innymi podlegały nieruchomości ziemskie obywateli polskich narodowości niemieckiej (art. 2 ust. 1b dekretu o reformie rolnej). Obywatel polski przynależał do narodowości niemieckiej, jeżeli w czasie pomiędzy dniem 1 września 1939 r. a dniem 9 maja 1945 r. zgłosił swoją przynależność do narodowości niemieckiej lub uprzywilejowanej przez okupanta lub nawet zgłosił tylko pochodzenie niemieckie (art. 1 § 1 i 2 dekretu). Dekret o reformie rolnej regulował skutki prawne odstępstwa od narodowości w czasie wojny tylko w odniesieniu do nieruchomości ziemskich w zakresie reformy rolnej, natomiast dekret z dnia 28 czerwca 1946 r. normował jako przestępstwo zgłoszenie w czasie wojny przynależności do narodowości niemieckiej lub zgłoszenie pochodzenia niemieckiego (art.1 dekretu).

Na gruncie odpowiedzialności karnej kontratyp stanowiło zgłoszenie przynależności do narodowości niemieckiej lub uprzywilejowanej przez okupanta będące działaniem w interesie Państwa Polskiego albo z nakazu lub na rzecz polskiej organizacji wolnościowej (art. 3 dekretu). Natomiast nie podlegał za taki czyn karze między innymi ten „odstępca”, który brał w kraju lub za granicą udział w walkach wyzwoleńczych albo dobrowolnie wstąpił do wojska lub organizacji wojskowej, walczących z państwem niemieckim lub z nim sprzymierzonych albo też z narażeniem wolności lub życia okazywał czynnie pomoc społeczeństwu polskiemu (art. 4b dekretu). Jak wynika z ustaleń, wyrokiem Sądu Okręgowego z dnia 24 stycznia 1950 r. G. H. nie został skazany za „odstępstwo” nie ze względu na kontratyp, lecz na podstawie określonej w art. 4b dekretu.

Rozważanie, czy w wypadku „odstępstwa” i braku skazania danej osoby na podstawie art. 1 dekretu, wobec stwierdzenia okoliczności objętych hipotezą art. 4b dekretu gospodarstwo rolne podlegało hipotezie art. 2 ust 1b dekretu o reformie rolnej, tj. czy Skarb Państwa stał się jego właścicielem ex lege w sprawie było zbędne, wobec powagi rzeczy osądzonej wyroku ustalającego brak tej podstawy prawnej do przejęcia na rzecz Skarbu Państwa przedmiotowej nieruchomości.

Skoro więc należało przyjąć, że Skarb Państwa nie nabył prawa własności gospodarstwa G. H. w oparciu o dekret o reformie rolnej, to trzeba było odpowiedzieć, czy nie stał się jego właścicielem na podstawie unormowań zawartych w dekrecie o odpowiedzialności karnej za odstępstwo od narodowości w czasie wojny 1939-1945 r. Majątek odstępcy od narodowości mógł być przejęty na rzecz Skarbu Państwa po spełnieniu ustawowych wymagań określonych w tym akcie normatywnym. Za zarząd w rozumieniu tego dekretu (art. 13 § 3) można było uznać przekazanie przedmiotowego gospodarstwa w zarząd E. G. (por. wyrok SN z dnia 28 grudnia 1961 r., V K 641/61). Skoro wyrok karny nie zawierał orzeczenia o przepadku gospodarstwa, to G. H. i jego następcy mogli wystąpić po dniu 24 stycznia 1950 r. z wnioskiem o zwolnienie go spod tego zarządu, niemniej byłby on skuteczny dopiero wtedy, gdyby posiadaczem gospodarstwa był nadal wnioskodawca, a zgłoszenie przynależności do narodowości niemieckiej nastąpiłoby w okolicznościach stanowiących kontratyp (art. 3 dekretu). 

Wyrok SN z dnia 12 października 2011 r., II CSK 34/11

Standard: 70168 (pełna treść orzeczenia)

Sam fakt zgłoszenia przynależności do narodowości niemieckiej nie może być oceniany w oderwaniu od okoliczności faktycznych towarzyszących temu zgłoszeniu. Są nimi np. motywacja danej osoby, jej zachowanie wobec Polaków, manifestowany na zewnątrz stosunek do polskości, czy wreszcie postawa wobec okupanta.

Szczególnie wnikliwej i indywidualnej oceny wymagają zgłoszenia przynależności do narodowości niemieckiej w sytuacjach, w których doszło do rehabilitacji danej osoby. Analogiczne stanowisko wypowiedział Sąd Najwyższy również w wyroku z dnia 5 listopada 2005 r., III CKN 261/01. Jeśli bowiem władza publiczna, działając w ramach ustawowych kompetencji uznała, że dana osoba nie dopuściła się czynu, z którym związane było m.in. nabycie jej majątku z mocy samego prawa przez Skarb Państwa w trybie dekretu, to oznacza to, że w chwili jego wejścia w życie brak było przesłanek do jego zastosowania wobec tej osoby. To z kolei oznacza, że przepisy te, w tym stanie faktycznym, nie wywołały skutku prawnego.

Wyrok SN z dnia 6 lutego 2008 r., II CSK 434/07

Standard: 68171 (pełna treść orzeczenia)