Zwrot świadczenia w sytuacjach objętych prekluzją prawomocności materialnej orzeczenia

Od chwili, w której strona uzyskująca korzyść na podstawie prawomocnego wyroku otrzyma informację o przyjęciu do rozpoznania skargi kasacyjnej wywiedzionej przez stronę przeciwną, powinna liczyć się z obowiązkiem zwrotu tej korzyści w razie uchylenia tego wyroku (art. 409 k.c.) (por. wyroki SN: z dnia 25 stycznia 1971 r., I CR 552/70; z dnia 5 października 2012 r., I PK 86/12; z dnia z dnia 5 grudnia 2013 r., III PK 40/13). Oznacza to, że w omawianym przypadku powinność liczenia się z obowiązkiem zwrotu świadczenia wiąże się z możliwością wzruszenia prawomocnego wyroku skargą kasacyjną tylko wtedy, gdy zostanie ona przyjęta przez Sąd Najwyższy do rozpoznania.

Inaczej rzecz ujmując, sama świadomość strony, że od prawomocnego wyroku przysługuje skarga kasacyjna, nie jest wystarczająca przesłanką do stwierdzenia, że powinna się liczyć z obowiązkiem zwrotu świadczenia. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 grudnia 2013 r., III PK 40/13, zastrzegł jednocześnie, że z indywidualnych okoliczności sprawy może wynikać wcześniejsza powinność przewidywania obowiązku zwrotu świadczenia uzyskanego na podstawie prawomocnego wyroku. Stanowisko to zostało zaakceptowane w wyrokach Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 2016 r., III PK 135/14 oraz z dnia 25 września 2014 r., II CSK 779/13. Także w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 3 października 2017 r., II PK 251/16  stwierdzono, że nie każdy przypadek uzyskania korzyści na podstawie prawomocnego wyroku jest równoznaczny z brakiem powinności liczenia się z obowiązkiem jej zwrotu. W tym przypadku decydujące znaczenie przypisano możliwości unicestwienia skutków prawomocnego wyroku w oparciu o kolejny prawomocny wyrok i przyjęto, że wiedza o toczącym się postępowaniu sądowym stwarza obiektywny stan „powinności liczenia się z możliwością obowiązku zwrotu”.

Pracodawca spełnił przedmiotowe świadczenie na rzecz pozwanego, aby uniknąć przymusu egzekucyjnego, przy czym konsekwentnie kwestionował jego zasadność i ostatecznie uzyskał potwierdzenie słuszności swych racji. Przed spełnieniem świadczenia oraz równocześnie z nim poinformował o woli złożenia skargi kasacyjnej, co też uczynił. Skarga została przyjęta do rozpoznania i następnie, na skutek wyroku kasacyjnego Sądu Najwyższego, odpadła podstawa świadczenia. W tej sytuacji pozwany, przy zachowaniu należytej staranności, czyli staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju (art. 355 § 1 k.c.), powinien liczyć się z obowiązkiem zwrotu korzyści już w momencie jej uzyskania.

Odnosząc się do wywodów zawartych w przywołanym wyżej wyroku Sądu Najwyższego III PK 40/13, wedle których dopiero przyjęcie skargi do rozpoznania stwarza realne szanse na jej uwzględnienie i to jest ten moment, na który należy badać dobrą wiarę wzbogaconego, to należy zauważyć, że w stanie faktycznym tamtej sprawy nie odnotowano konsekwencji strony w prezentowaniu woli zaskarżenia wyroku skargą kasacyjną. Poza tym, zdaniem Sądu Najwyższego w obecnym składzie, w omawianej kwestii powinność liczenia się z obowiązkiem zwrotu świadczenia nie może zależeć od oceny, jakie jest prawdopodobieństwo odpadnięcia podstawy świadczenia (niepewność co do treści orzeczenia Sądu Najwyższego), ale od świadomości, że taka możliwość się pojawiła (może dojść do wyroku uchylającego lub zmieniającego). Tego rodzaju świadomość musiała powstać już w momencie uzyskania przez pozwanego korzyści, a jednie z każdym kolejnym i znanym pozwanemu etapem (wniesienie skargi kasacyjnej, przyjęcie jej do rozpoznania) zwiększało prawdopodobieństwo odpadnięcia podstawy świadczenia.

Wyrok SN z dnia 28 listopada 2023 r., III PSKP 20/23

Standard: 79645 (pełna treść orzeczenia)

W zakresie, w jakim świadczenie znajduje oparcie w prawomocnym orzeczeniu sądu, nie może być ono - dopóki orzeczenie to nie zostanie zmienione lub uchylone - uznane za nienależne z punktu widzenia przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, choćby nawet nie odpowiadało prawu materialnemu (zob. np. wyroki SN z dnia 23 maja 2003 r., III CKN 1211/00, z dnia 13 października 2011 r., V CSK 483/10, i z dnia 10 listopada 2017 r., V CNP 12/17).

Wyrok SN z dnia 17 sierpnia 2022 r., II CSKP 326/22 

Standard: 67710