Wymóg wyraźnego sformułowania żądania miarkowania kary umownej

Art. 484 § 2 k.c. wprost wskazuje, że sąd może zmiarkować karę umowną, ale wyłącznie na wniosek dłużnika. Brak jest podstaw do tego, by Sąd w takim przypadku dział z urzędu.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego wypowiedziano pogląd, że wniosek strony o takie miarkowanie, powinien być złożony wprost, ewentualnie wniosek o miarkowanie, można wyinterpretować z okoliczności podnoszonych przez stronę w procesie.

Dłużnik, zwłaszcza reprezentowany przez zawodowego pełnomocnika procesowego w sprawie pomiędzy przedsiębiorcami, powinien sformułować wniosek o miarkowanie kary umownej w sposób wyraźny, ze wskazaniem, na której przesłance opiera żądanie, oraz w jaki sposób je motywuje (zob. wyroki SN z: 15 grudnia 2021 r., II CSKP 164/21; 12 lutego 2015 r., IV CSK 276/14; 26 listopada 2008 r., III CSK 168/08; 16 kwietnia 2010 r., IV CSK 494/09; 8 marca 2013 r., III CSK 193/12).

Dłużnik powinien nie tylko zgłosić wniosek o obniżenia kary umownej, ale także przytoczyć fakty i dowody na jego poparcie, dając tym samym wierzycielowi możliwość zwalczania tego żądania pozwanego w toku postępowania (zob. wyrok SN z 6 lutego 2008 r., II CSK 421/07)

Wyrok SN z dnia 25 listopada 2022 r., II CSKP 1127/22

Standard: 86674 (pełna treść orzeczenia)

W razie zgłoszenia żądania miarkowania bez dookreślenia, jaki miałby być zakres zmniejszenia kary umownej, sąd powinien wezwać stronę do skonkretyzowania tego żądania, gdyż w sensie prawnym jest ono zgłoszone przez dłużnika dopiero w przypadku wskazania, jakiego zmniejszenia (do jakiej kwoty) żąda. 

Określona przez stronę kwota zmniejszonej kary umownej wyznacza ramy dopuszczalnej ingerencji sądu w treść stosunku zobowiązaniowego stron; dokonanie redukcji w stopniu dalej idącym nie jest możliwe, gdyż stanowiłoby orzeczenie ponad żądanie miarkowania.

Z art. 484 § 2 k.c. nie wynika, by wraz ze zgłoszeniem żądania miarkowania kary umownej dłużnik musiał sprecyzować, z wystąpieniem których z ww. okoliczności wiąże przysługiwanie mu prawa do żądania zmniejszenia kary umownej, to znaczy – by skuteczne zgłoszenie żądania miarkowania wymagało jednoczesnego wskazania przez dłużnika, że żądanie swe opiera konkretnie na twierdzeniach o wykonaniu zobowiązania w znacznym stopniu lub o rażącym wygórowaniu kary umownej. 

W celu wykonania uprawnienia do żądania zmniejszenia kary umownej przez sąd nie jest wprawdzie niezbędne (choć zwykle, zwłaszcza w razie reprezentowania dłużnika z tytułu karu umownej przez zawodowego pełnomocnika, byłoby pożądane) użycie przez dłużnika konkretnie przywołanych w art. 484 § 2 k.c. słów o „żądaniu zmniejszenia kary umownej”, jednak z kilku przyczyn wymagane jest odpowiednio wyraźne sformułowanie żądanie miarkowania.

Po pierwsze, zgłoszenie tego żądania rodzi powinność zbadania przez sąd, w zakresie zgłoszonych przez strony twierdzeń o faktach i przedstawionych dowodów, czy zostały spełnione przesłanki wykonania zobowiązania w znacznej części lub rażącego wygórowania kary umownej. W razie zgłoszenia żądania miarkowania sąd musi się do niego odnieść, zasądzając, stosownie do stwierdzonych (lub nie) podstaw miarkowania, całą sumę należną z tytułu kary umownej albo sumę zmniejszoną, a w przypadku takim jak w sprawie – odpowiednio ocenić zakres skuteczności zarzutu potrącenia. Żądanie miarkowania kary umownej powinno zatem przybrać postać na tyle wyrazistą, by sąd mógł przystąpić do badania przesłanek określonych w art. 484 § 2 k.c., konkretnie w związku z oceną podstaw do miarkowania kary, a nie w innym celu, np. weryfikacji, czy żądanie zapłaty kary umownej w pełnej wysokości, choć stanowi wykonanie prawa podmiotowego przysługującego wierzycielowi, to w istocie jest przejawem nadużycia tego prawa (art. 5 k.c.).

Po drugie, dopiero w razie zgłoszenia omawianego żądania sąd uzyskuje kompetencję do ingerencji w treść łączącego strony zobowiązania, tzn. do ukształtowania wysokości należnej kary umownej w sumie niższej niż określona przez strony. W postępowaniu cywilnym sądy nie mają generalnej kompetencji do ingerowania w stosunki cywilnoprawne, a większość zapadających orzeczeń stwierdza jedynie nastąpienie, wskutek różnych zdarzeń, określonych skutków prawnych, np. obowiązku zapłaty określonej kwoty. Ingerencja sądu w stosunek prawny (jego nawiązanie, rozwiązanie, zmiana treści) jest możliwa wyłącznie w razie przyznania wspomnianemu organowi odpowiedniej kompetencji na podstawie konkretnego przepisu – tylko w razie wystąpienia określonych tym przepisem przesłanek oraz skorzystania przez uprawniony podmiot z możliwości zgłoszenia stosownego żądania.

Po trzecie, zgłoszenie przez dłużnika żądania miarkowania kary umownej ma doniosłe znaczenie dla wierzyciela. Rzecz nie tylko w tym, że orzeczenia kształtujące na nowo treść stosunku prawnego oddziałują na sytuację prawną stron tego stosunku, lecz w tym, że dzięki wyraźnemu zgłoszeniu żądania miarkowania wierzyciel, świadomy przyjętej przez dłużnika formy obrony przed obowiązkiem zapłaty kary umownej w pełnej wysokości, ma możliwość reakcji na żądanie dłużnika i podjęcia stosownej obrony przed niekorzystnym dla niego zmniejszeniem tej kary.

W dążeniu do przekonania sądu o braku podstaw do miarkowania wierzyciel może w szczególności przedstawiać twierdzenia i dowody kwestionujące prawdziwość twierdzeń dłużnika o wykonaniu zobowiązania w znacznym stopniu lub o rażącym wygórowaniu kary umownej. Wprawdzie ciężar dowodu przesłanek uzasadniających dokonanie miarkowania (tzw. dowodu głównego) spoczywa na dłużniku, jednak wierzyciel może nie chcieć pozostawać bierny, lecz w ramach tzw. dowodu przeciwnego wykazać się aktywnością w postępowaniu dowodowym, zmierzającą do podważenia twierdzeń dłużnika – z nadzieją na przekonanie sądu o ich niezgodności z prawdą albo o zachodzeniu wątpliwości co do prawdziwości tych twierdzeń (stan non liquet). W obu wskazanych tu przypadkach skutkiem działań wierzyciela powinna być odmowa zmniejszenia kary.

W konsekwencji należy przyjąć, że żądanie miarkowania kary umownej musi dać się jednoznacznie odczytać z treści oświadczeń procesowych strony. W postępowaniu cywilnym w zasadzie w żadnym wypadku nie jest wymagane użycie konkretnych, wskazanych w ustawie słów i sformułowań, jednak rzeczywiste znaczenie oświadczeń strony domagającej się miarkowania musi odpowiadać temu, co wynika z art. 484 § 2 k.c. Sytuacja kształtuje się odmiennie jedynie w sprawie o miarkowanie sensu stricto, gdy dłużnik z tytułu kary umownej, jako powód w sprawie, wnosi o ukształtowanie stosunku prawnego na podstawie ostatnio wskazanego przepisu. W takim wypadku, co wynika z art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c., żądanie powinno być „dokładnie określone”; uzasadnia to wymaganie od dłużnika precyzyjnego określenia, że domaga się on właśnie zmniejszenia kary umownej. Nawet w takim wypadku nie jest jednak konieczne określanie podstawy do dokonania przez sąd miarkowania – zgodnie z zasadą da mihi facto dabo tibi ius wystarczające jest podanie przez powoda faktów, które odpowiadają przesłankom powstania po jego stronie odpowiedniego prawa podmiotowego; niepodanie lub niewykazanie takich faktów skutkować powinno oddaleniem powództwa.

W przypadku powództwa o ukształtowanie kary umownej w zmniejszonej wysokości oczywiste jest, że powód musi, w ramach „dokładnie określonego żądania”, wskazać docelową (w jego przekonaniu) wysokość kary. Nie ma podstaw do przyjmowania, by sam układ procesowy, w którym podmiot zainteresowany miarkowaniem kary umownej może być powodem lub pozwanym, a zmniejszenie tej kary może stanowić żądanie główne lub zarzut w sensie procesowym, decydował o wymaganiach stawianych treści żądania zmniejszenia kary umownej.

W konsekwencji należy zatem przyjąć, że wspomniane żądanie, zgłaszane w procesie o zapłatę kary, ewentualnie w sprawie o zapłatę wierzytelności, która, zgodnie z twierdzeniami pozwanego, uległa umorzeniu przez potrącenie z karą umowną, tj. w większości spraw występujących w praktyce, również powinno obejmować wskazanie kwoty, która stanowić ma nową (zmniejszoną) wysokość kary. Nie ulega jednak wątpliwości, że stanowisko w tej kwestii może zostać najczęściej co najmniej wyinterpretowane z działań procesowych strony zobowiązanej do zapłaty kary, w szczególności z żądania oddalenia powództwa w określonej części połączonego z żądaniem zmniejszenia kary. 

Wyrok SN z dnia 16 listopada 2022 r., II CSKP 578/22

Standard: 67016 (pełna treść orzeczenia)