Odpowiedzialność karna płatnika składek, który nie dopełnia obowiązku ich opłacania (art. 98 ust. 1 pkt 1a u.s.u.s. i art. 218 § 1a k.k.)

Zachowanie płatnika będącego osobą fizyczną, realizujące znamiona wykroczenia z art. 98 ust. 1 pkt 1a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, może też, w określonych okolicznościach, wypełnić znamiona przestępstwa z art. 218 § 1a k.k., w części dotyczącej złośliwego lub uporczywego naruszania praw pracownika wynikających ze stosunku ubezpieczenia społecznego.

Patrząc na sytuację oskarżonego z perspektywy relacji płatnik składek – Zakład Ubezpieczeń Społecznych, oczywistym jest, że na oskarżonym ciążył obowiązek przekazania określonych kwot na rachunek Zakładu, którego to obowiązku nie dopełnił. Nie sposób przyjąć jednak, że środki te stały się własnością Zakładu w momencie powstania zobowiązania, a oskarżony był zobowiązany wyłącznie do ich przekazania – na zasadzie zwrotu rzeczy cudzej.

Oceniając natomiast zachowanie oskarżonego z perspektywy ubezpieczony – płatnik składek nie można pominąć faktu, że część składek odprowadzanych z tytułu ubezpieczenia społecznego finansowana jest z wynagrodzenia pracownika, które stanowi jego prawo majątkowe, zaś pracodawca ma obowiązek przekazać ubezpieczycielowi określone kwoty w ramach stosownej procedury.

Skoro wynagrodzenie jest prawem majątkowym, to prawem o takim charakterze jest będąca jego elementem składka na ubezpieczenia społeczne i związane z nią uprawnienia. Prima facie wskazywałoby to na możliwość realizacji przez oskarżonego znamion przestępstwa z art. 284 § 1 k.k. Przepis ten odwołuje się wszak także do przywłaszczenia prawa majątkowego, zaś jak słusznie wskazuje się w literaturze prawo do wynagrodzenia jako prawo majątkowe może stanowić przedmiot własności w szerokim rozumieniu tego pojęcia. Rzecz jednak w tym, że nie każde prawo majątkowe może być przedmiotem przywłaszczenia. Decydujące w tym zakresie jest to, czy charakter danego prawa umożliwia postąpienie z nim „jak właściciel”. Jako prawo majątkowe składka na ubezpieczenie społeczne nie ma takiego charakteru. 

W przypadku wynagrodzenia pracowniczego ustawodawca wprowadził odmienną konstrukcję normatywną prawnokarnej ochrony tego dobra prawnego. Na gruncie prawa wykroczeń jest ona realizowana na podstawie art. 282 Kodeksu pracy (k.p.) oraz art. 98 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, zaś na gruncie prawa karnego w oparciu o przepis art. 218 k.k.

Przedmiotem ochrony w art. 282 § 1 pkt 1 k.p. jest jednak jedynie wynagrodzenie za pracę wypłacane, a więc to, które pracownik ma otrzymać w terminach, o których mowa w przepisach art. 85 k.p.

Nie ulega wątpliwości, że zaniechanie przekazania właściwym instytucjom tych części wynagrodzenia, które nie są wypłacane pracownikowi, podlega ochronie karnoprawnej na podstawie innych przepisów. W zakresie składek na ubezpieczenie społeczne jest to przepis art. 98 ust. 1 pkt 1a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z treścią tego przepis odpowiedzialności za wykroczenie podlega płatnik składek (osoba obowiązana do działania w jego imieniu), który nie dopełnia obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne w przewidzianym przepisami terminie. Odpowiedzialność za „kwalifikowany typ” tego zachowania przewiduje przepis art. 218 § 1a k.k. Jeśli realizacja znamion wykroczenia art. 98 ust. 1 pkt 1a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych miałaby charakter uporczywy lub złośliwy to takie zachowanie należy oceniać już w kontekście przestępstwa naruszenia praw pracownika wynikających ze stosunku ubezpieczenia społecznego. Wobec tego, że przepis art. 218 § 1a k.k. odwołuje się w sposób generalny do praw pracownika wynikających ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego, przyjąć trzeba, że dyspozycja tego przepisu obejmuje wszelkie możliwe prawa pracownika z tych stosunków.

Art. 218 § 1a k.k. odnosi się do całości szeroko rozumianych praw pracowniczych, a nie jedynie ich bezpośredniego interesu fiskalnego. Prawem takim jest wypłata wynagrodzenia, także w zakresie składek, wpłacanych do ZUS. Pracownik, nawiązując stosunek pracy, zobowiązuje do wypełnienia określonych świadczeń na rzecz pracodawcy. Jednocześnie pracodawca zobowiązuje się do realizacji katalogu świadczeń wzajemnych, do których zalicza się między innymi odprowadzenie składek. Nie bez znaczenia pozostaje także fakt, że zachowanie płynności finansowej ZUS stanowi gwarancję efektywności pracowniczego ubezpieczenia społecznego, a ta okoliczność jest już bezpośrednio powiązana z interesem pracowników.

Art. 218 § 1a k.k. Przestępstwo to ma charakter formalny i do realizacji jego znamion nie jest konieczne, by naruszenie praw pracowniczych doprowadziło po stronie pracownika do szkody o charakterze majątkowym lub niemajątkowym. 

Wyrok SN z dnia 3 lutego 2022 r., III KK 289/21

Standard: 66922 (pełna treść orzeczenia)