Zastrzeżenie w wyroku zasad rozliczania świadczeń w razie ich częściowego zwrotu

W przypadku, gdy oba świadczenia podlegające zwrotowi na podstawie art. 494 k.c. są podzielne, sąd, zamieszczając w wyroku zastrzeżenie o jednoczesnym zwrocie przez powoda świadczenia, może wskazać, że w razie spełnienia przez powoda części świadczenia na pozwanym spoczywa obowiązek spełnienia własnego świadczenia również w części, proporcjonalnie do rozmiaru świadczenia powoda. W tym celu konieczne jest również precyzyjne określenie przez sąd w zastrzeżeniu zamieszczanym w wyroku zasad rozliczania świadczeń w razie ich częściowego zwrotu.

Nie ma zasadniczych przeszkód, aby w przypadku, gdy oba świadczenia podlegające zwrotowi na podstawie art. 494 k.c. są podzielne, sąd zamieszczając w wyroku zastrzeżenie o jednoczesnym zwrocie przez powoda świadczenia wskazał, że w razie spełnienia przez powoda części świadczenia na pozwanym spoczywa obowiązek spełnienia własnego świadczenia również w części, proporcjonalnie do rozmiaru świadczenia powoda. W tym celu konieczne jest również precyzyjne określenie przez sąd w zastrzeżeniu zamieszczanym w wyroku zasad rozliczania świadczeń w razie ich częściowego zwrotu.

Takie rozwiązanie nie jest sprzeczne z obowiązkiem zwrotu wzajemnych świadczeń wynikającym z art. 494 k.c. ani z celem prawa zatrzymania przewidzianego w art. 496 k.c. W przypadku umów wzajemnych, do których ma zastosowanie art. 494 k.c., zwracane świadczenia są swoimi odpowiednikami i to niezależnie od tego, w jakim stosunku pozostaje wartość ekonomiczna tych świadczeń. Z tego względu częściowy zwrot świadczeń podzielnych, pozostających w odpowiedniej do siebie proporcji (np. po połowie każdego), jednoznacznie wskazanej przez sąd w wyroku, prowadzi do rozliczenia stron w określonym zakresie.

Przyjęcie, że mimo faktycznej podzielności obu świadczeń są one niepodzielne w sensie normatywnym z uwagi na przewidziany w art. 494 § 1 k.c. obowiązek zwrotu całego świadczenia (verba legis: „wszystko, co otrzymała”), prowadziłoby do trudnych do zaakceptowania skutków. W szczególności strona odstępująca od umowy, która na etapie wykonywania wyroku nie mogłaby spełnić swojego świadczenia w niewielkim zakresie (nawet na skutek okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności), nie mogłaby egzekwować zwrotu całości świadczenia spełnionego przez siebie. Poza tym dopuszczalne jest przecież częściowe odstąpienie od umowy (np. w odniesieniu do części wadliwych rzeczy), jak też dochodzenie w procesie przez stronę odstępującą od umowy jedynie części świadczenia. Te sytuacje przemawiają za elastycznym podejściem do zwrotu przez strony świadczeń wzajemnych, jeżeli oba z nich są podzielne.

Tego rodzaju zastrzeżenie nie kreuje dla dłużnika tytułu egzekucyjnego. Oznacza to, że nie jest możliwa egzekucja zwrotu świadczenia wzajemnego przypadającego dłużnikowi od wierzyciela. Natomiast zgodnie z art. 806 k.p.c. komornik powinien na żądanie wierzyciela przyjąć od niego pieniądze lub inne rzeczy przypadające dłużnikowi w związku z egzekucją. Tytuł wykonawczy nakładający na wierzyciela obowiązek spełnienia na rzecz dłużnika świadczenia nie może zatem zostać wykonany, dopóki wierzyciel nie przedłoży komornikowi dowodu, że spełnił już świadczenie na rzecz dłużnika albo nie zażąda od komornika przyjęcia przypadających dłużnikowi pieniędzy lub rzeczy. Na etapie postępowania egzekucyjnego, ze względu na obowiązki organu egzekucyjnego wynikające z art. 806 k.p.c., niewystarczające jest jedynie zaofiarowanie świadczenia (por. art. 496 k.c.). Jeżeli zatem wierzyciel złoży wniosek o wszczęcie egzekucji na podstawie tytułu wykonawczego obejmującego zwrot świadczenia wzajemnego na rzecz dłużnika i nie przedstawi dowodu spełnienia tego świadczenia, ani nie zażąda przyjęcia od komornika pieniędzy lub rzeczy, komornik powinien wezwać wierzyciela do wykazania, że swego obowiązku dopełnił, albo do złożenia pieniędzy lub rzeczy przypadających dłużnikowi w określonym terminie. Jeżeli wierzyciel żadnej z tych czynności nie wykona, postępowanie egzekucyjne podlega umorzeniu na podstawie art. 824 § 1 pkt 4 k.p.c.

Jeżeli wierzyciel przekaże komornikowi przypadający dłużnikowi przedmiot świadczenia, komornik powinien przekazać ten przedmiot dłużnikowi, ale tylko jednocześnie z wyegzekwowaniem świadczenia na rzecz wierzyciela. Innymi słowy, nie jest dopuszczalne wydanie pieniędzy lub rzeczy dłużnikowi przed wyegzekwowaniem od niego świadczenia objętego tytułem wykonawczym.

Wyrok SN z dnia 31 maja 2022 r., II CSKP 34/22

Standard: 66812 (pełna treść orzeczenia)