Wspólność praw majątkowych małżonka - wspólnika z tytułu udziału w nadwyżce wspólnego majątku zlikwidowanej spółki cywilnej, pozostałej po zapłaceniu długów

Na podstawie art. 31 § 1 zd. 1 k.r.o. należy zaliczyć do majątku wspólnego prawa majątkowe uzyskane przez małżonka - wspólnika z tytułu udziału w nadwyżce wspólnego majątku zlikwidowanej spółki cywilnej, pozostałej po zapłaceniu długów. 

Zmiana art. 33 k.r.o., polegająca na wprowadzeniu pkt 3 i 10, jak wskazano w uzasadnieniu projektu ustawy nowelizującej z dnia 17 czerwca 2004 r., miała ułatwić, w trakcie trwania ustroju ustawowego, prowadzenie samodzielnej działalności gospodarczej przez małżonków – wspólników w formie organizacyjno-prawnej przedsięwzięcia (przedsiębiorstwa), zawiązanej na podstawie umowy spółki cywilnej. Z tych motywów nie da się wywieść zamiaru ustawodawcy dotyczącego ograniczenia, także po rozwiązaniu umowy spółki cywilnej, składu majątku wspólnego.

Skoro wygaśnięcie umowy spółki cywilnej jest zdarzeniem prawnym powodującym ustanie stosunku podstawowego, to jednocześnie przestaje istnieć przyczyna uzasadniająca dalsze zaliczanie praw majątkowych, także tych uzyskanych w następstwie podziału majątku spółki, do majątku osobistego wspólnika będącego małżonkiem pozostającym we wspólności ustawowej. W szczególności traci aktualność cel wyłączenia z majątku wspólnego polegający na ułatwieniu samodzielnego prowadzenia działalności gospodarczej, a brak dostatecznego uzasadnienia aksjologicznego dla trwałego zróżnicowania stanu majątkowego małżonków, dalszego utrzymywania samodzielności oraz wartości praw majątkowych uzyskanych z tytułu wcześniejszego prowadzenia działalności gospodarczej przez jednego małżonków na podstawie umowy spółki cywilnej. Taka ochrona prawna nie przysługuje prawom majątkowym uzyskanym przez jednego z małżonków w wyniku prowadzenia działalności gospodarczej w innych formach organizacyjno-prawnych.

Wykładnia językowa art. 33 pkt 10 k.r.o. prima facie mogłaby prowadzić do wniosku, że wszystkie prawa majątkowe nabyte po rozwiązaniu i likwidacji spółki cywilnej oraz ich surogaty należą do majątku osobistego wspólnika. Powyższa norma wprost wskazuje jednak, że wyjątki od zasady surogacji zachodzą, gdy przepis szczególny stanowi inaczej. Zdaniem Sądu Najwyższego przepisem takim jest art. 31 § 1 zd. 1 k.r.o. w części wskazującej, że do majątku wspólnego należą przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez jednego z małżonków.

Pojęcie „przedmioty majątkowe”, w rozumieniu art. 31 § 1 k.r.o., jak zgodnie przyjmuje judykatura i nauka prawa, obejmuje wszelkie prawa majątkowe, w tym bezwzględne i względne, wierzytelności, tzw. sytuacje prawne i tzw. oczekiwania prawne.

Do majątku osobistego małżonka-wspólnika na podstawie art. 33 pkt 3 k.r.o. należy udział (nieoznaczony) w majątku wspólników i prawa członkowskie (majątkowe i organizacyjne wynikające ze stosunku spółki), w tym prawo do udziału w zyskach, dopóki ma charakter abstrakcyjny (potencjalny). Do majątku osobistego, na podstawie omawianego przepisu, zaliczyć trzeba także wierzytelności o świadczenia majątkowe. Pobrany udział w zyskach jako dochód „z innej działalności zarobkowej” (art. 31 § 2 pkt 1 k.r.o.) wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków. 

Prawo wspólnika dotyczące podziału majątku spółki i wypłaty nadwyżki lub przyznania innych praw majątkowych oraz odpowiadające mu roszczenie ma abstrakcyjny (potencjalny) charakter i staje się wymagalne po rozwiązaniu spółki. W ocenie Sądu Najwyższego zachodzą uzasadnione wątpliwości co do prawidłowości, postulowanej przez część przedstawicieli doktryny prawniczej, kwalifikacji prawnej nadwyżki wspólnego majątku wspólników uzyskanej w pieniądzu lub naturze przez małżonka-wspólnika (art. 871 § 2 k.c., art. 875 § 3 k.c.) jako dochodu z innej działalności zarobkowej (art. 31 § 2 pkt 1 k.r.o.) lub z majątku osobistego (art. 31 § 2 pkt 2 k.r.o.).

Pojęcie dochody wywołuje spory zarówno w orzecznictwie jak i doktrynie, zwłaszcza w powiązaniu z kategorią pożytków w rozumieniu kodeksu cywilnego (art. 53 - 54 k.c., art. 140 k.c.). Każdorazowo również należałoby dokonywać zbędnej kwalifikacji w zakresie przesłanki działalności zarobkowej i dochodów z majątku osobistego.

Brak uzasadnionych przyczyn dla czynienia takich dogmatycznych rozważań i odwoływania się do przykładowych wyliczeń zawartych w art. 31 § 2 k.r.o. w sytuacji, gdy wystarczającą podstawą oceny prawnej jest norma ogólna, tj. art. 31 § 1 zd. 1 k.r.o. w części stwierdzającej, że do majątku wspólnego należą przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez jednego z małżonków. 

Postanowienie SN z dnia 16 stycznia 2013 r., II CSK 193/12

Standard: 66378 (pełna treść orzeczenia)