Interes prawny w razie istnienia możliwości wytoczenia powództwa o świadczenie
Interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c.
W wyroku z 23 listopada 2023 r., C-321/22 Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej stwierdził, iż art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 w związku z zasadą skuteczności należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie przepisom krajowym, zgodnie z ich wykładnią dokonaną w orzecznictwie, które w celu uwzględnienia wytoczonego przez konsumenta powództwa zmierzającego do stwierdzenia bezskuteczności nieuczciwego warunku w umowie zawartej z przedsiębiorcą wymagają dowodu na istnienie interesu prawnego, w sytuacji gdy uznaje się, że taki interes nie istnieje, jeżeli konsumentowi przysługuje powództwo o zwrot nienależnego świadczenia, lub gdy może on powołać się na tę bezskuteczność w ramach obrony przed powództwem wzajemnym w przedmiocie wyegzekwowania wykonania zobowiązania wytoczonym przeciwko niemu przez tego przedsiębiorcę na podstawie tego warunku.
Postanowienie SN z dnia 21 listopada 2024 r., I CSK 1498/24
Standard: 84164 (pełna treść orzeczenia)
Art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 w związku z zasadą skuteczności należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie przepisom krajowym, zgodnie z ich wykładnią dokonaną w orzecznictwie, które w celu uwzględnienia wytoczonego przez konsumenta powództwa zmierzającego do stwierdzenia bezskuteczności nieuczciwego warunku w umowie zawartej z przedsiębiorcą wymagają dowodu na istnienie interesu prawnego, w sytuacji gdy uznaje się, że taki interes nie istnieje, jeżeli konsumentowi przysługuje powództwo o zwrot nienależnego świadczenia, lub gdy może on powołać się na tę bezskuteczność w ramach obrony przed powództwem wzajemnym w przedmiocie wyegzekwowania wykonania zobowiązania wytoczonym przeciwko niemu przez tego przedsiębiorcę na podstawie tego warunku.
W sytuacji gdy dana osoba wykonała już, w niniejszym przypadku częściowo, zobowiązanie umowne, brak interesu prawnego w stwierdzeniu nieistnienia tego zobowiązania może wynikać z faktu, że osobie tej przysługuje powództwo uważane za bardziej chroniące jej prawa, a mianowicie powództwo o zwrot nienależnego świadczenia, w ramach którego mogłaby ona uzyskać zasądzenie od kontrahenta zwrotu kwot zapłaconych w wykonaniu spornego zobowiązania. Oddalenie jednak w takiej sytuacji powództwa konsumenta o stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunków umowy z powodu braku odpowiedniego interesu prawnego, ale nie jakiegokolwiek interesu prawnego, i obciążenie go kosztami postępowania z zaleceniem mu wniesienia sprawy na innej podstawie prowadziłoby do wprowadzenia w postępowaniach mających na celu przyznanie konsumentom ochrony zamierzonej przez dyrektywę 93/13 źródła niepotrzebnej złożoności, uciążliwości, kosztów i niepewności prawnej, które mogłyby zniechęcić ich do dochodzenia praw, które wywodzą oni z tej dyrektywy, z naruszeniem zasady skuteczności.
Ponadto oddalenie powództwa o ustalenie wytoczonego przez konsumenta i ciążący na nim obowiązek wytoczenia powództwa zapewniającego większą ochronę jego praw, podczas gdy sąd odsyłający będzie w każdym razie zobowiązany do zbadania problematyki prawnej, której dotyczy to powództwo o ustalenie w ramach powództwa wzajemnego wytoczonego przez przedsiębiorcę, byłoby sprzeczne z interesem ogólnym polegającym na prawidłowym administrowaniu wymiarem sprawiedliwości, a w szczególności z wymogiem ekonomii procesowej.
W sytuacji, w której konsument po wniesieniu powództwa o stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku umownego utraciłby interes prawny w toku postępowania ze względu na wytoczenie przez przedsiębiorcę powództwa wzajemnego mającego na celu wyegzekwowanie wykonania zobowiązań zawartych w tym warunku, okoliczność oddalenia powództwa wytoczonego przez konsumenta i obciążenia go kosztami postępowania, niezależnie od ewentualnego stwierdzenia nieuczciwego charakteru rzeczonego nieuczciwego warunku, prowadziłaby do obciążenia go ryzykiem finansowym tym bardziej nieuzasadnionym, że urzeczywistnienie się tego ryzyka zależałoby wyłącznie od inicjatywy proceduralnej przedsiębiorcy. Tymczasem uzależnienie podziału kosztów postępowania wszczętego przez konsumenta od takiej inicjatywy przedsiębiorcy mogłoby zniechęcić konsumenta do skorzystania z przysługującego mu prawa do zwrócenia się do sądu w celu stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umownego i spowodowania odstąpienia od jego stosowania z naruszeniem zasady skuteczności (zob. podobnie wyrok z dnia 16 lipca 2020 r., Caixabank i Banco Bilbao Vizcaya Argentaria, C-224/19 i C-259/19).
Wyrok TSUE z dnia 23 listopada 2023 r., C-321/22
Standard: 82303 (pełna treść orzeczenia)
W każdej sprawie przedstawionej sądowi do rozstrzygnięcia sąd ten zajmuje się ustaleniem faktów i wyłonieniem z nich faktów prawotwórczych, bo jest to wstępny warunek do udzielenia odpowiedzi na pytanie o treść łączących strony stosunków prawnych i praw przysługujących im w związku z tymi stosunkami. Od wyniku tych ustaleń zależy rozstrzygnięcie o zasadności roszczeń o zasądzenie świadczenia albo o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa. Powyższe oznacza to, że każde żądanie zasądzenia świadczenia albo ukształtowania prawa lub stosunku prawnego mieści w sobie implicite żądanie ustalenia tego stosunku prawnego, który ma upoważniać do zażądania świadczenia albo ustalenia stosunku prawnego, który ma być ukształtowany orzeczeniem sądu.W sprawie o zasądzenie świadczenia lub ukształtowanie prawa do ustalenia prawa lub stosunku prawnego dochodzi jednak przesłankowo, w toku procesu, w celu sformułowania wypowiedzi o dalej idącym żądaniu pozwu. Rozstrzygnięcie sporu przez sąd powinno zaś polegać na jego definitywnym zażegnaniu przez sformułowanie wypowiedzi o tym, jakiego zachowania pozwanego może oczekiwać powód z uwagi na łączący te osoby stosunek prawny.
Z tych względów skuteczne powołanie się na interes prawny w wystąpieniu z żądaniem ustalenia prawa lub stosunku prawnego wymaga wykazania, że oczekiwane rozstrzygnięcie wywoła takie skutki w stosunkach między stronami, w następstwie których ich sytuacja prawna zostanie określona jednoznacznie i tym samym wyeliminowane zostanie, wynikające z błędnego przekonania co do przysługiwania powodowi określonych uprawnień, ryzyko naruszenia w przyszłości jego praw. Brak interesu prawnego jako przesłanki powództwa z art. 189 k.p.c. zachodzi zaś wtedy, gdy powód nie ma jakiejkolwiek potrzeby ustalania stosunku prawnego lub prawa, gdyż jego sfera prawna nie została ani naruszona, ani zagrożona przez pozwanego, lecz także wówczas, gdy może on osiągnąć w pełni ochronę swych praw w inny sposób, często zresztą prostszy i łatwiejszy, np. w procesie o świadczenie albo ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego, gdyż jego prawo zostało już naruszone albo na tle łączącego go z pozwanym stosunku prawnego powstały już określone roszczenia, co oznacza, że może on dochodzić już zobowiązania pozwanego do określonego zachowania się wobec niego jako roszczenia o świadczenie.
Wyrok SN z dnia 18 sierpnia 2022 r., II CSKP 160/22
Standard: 72714 (pełna treść orzeczenia)
Ocena, że powodowie mogą skutecznie dochodzić ustalenia nieważności umowy, nie powinna być a limine wykluczona nawet w razie całkowitego jej wykonania; tym bardziej dotyczy to sytuacji, w której nie upłynęła jeszcze nawet połowa okresu, na który zawarto sporną umowę.
Kwestia istnienia interesu prawnego w rozumieniu art. 189 k.p.c. w tzw. sprawach frankowych była już przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego. Trafnie wyłożono w nich, że w określonych sytuacjach nawet możliwość wytoczenia powództwa o zapłatę nie wyczerpuje interesu prawnego po stronie osoby kwestionującej związanie częścią postanowień umowy lub istnienie zobowiązania mającego wynikać z umowy kredytu (zob. postanowienie SN z 29 grudnia 2021 r., I CSK 336/21).
Po pierwsze, celem powództwa z art. 189 k.p.c. jest rozstrzygnięcie o istnieniu lub nieistnieniu wskazanego w pozwie prawa lub stosunku prawnego. Jeżeli istnieje obiektywna potrzeba usunięcia stanu niepewności prawnej, którego nie da się wyeliminować przy pomocy dalej idącego środka, to roszczenie należy poddać merytorycznej ocenie, bez odmawiania stronie postępowania ochrony prawnej z powołaniem się na praktyczne konsekwencje, jakie mogłyby dla niej wynikać z ewentualnego uwzględnienia powództwa.
Po drugie, jako alternatywę dla dokonania ustalenia, o którym mowa w art. 189 k.p.c., Sąd Apelacyjny wskazał powodom powództwo (powództwa) o zapłatę. Skoro jednak strony zawarły umowę na wiele lat, to, pomijając w tym miejscu szczegółowe rozważanie różnych wariantów sytuacyjnych, należy sformułować ogólne spostrzeżenie, że mogłoby okazać się konieczne sukcesywne dochodzenie zapłaty lub zwrotu świadczeń uiszczanych na podstawie umowy kredytu, względnie części tych świadczeń. W każdym z takich sporów konieczne byłoby odrębne dokonywanie oceny prawnej ważności umowy lub abuzywnego charakteru niektórych jej postanowień. Tymczasem ewentualne dokonanie ustalenia zgodnie z żądaniem powodów z jednej strony ograniczałoby zakres oceny prawnej przyszłych powództw o zapłatę, a z drugiej strony mogłoby stanowić impuls do pozasądowego rozwiązania całego sporu istniejącego między stronami.
Wyrok SN z dnia 26 maja 2022 r., II CSKP 19/22
Standard: 65213 (pełna treść orzeczenia)
O interesie prawnym w rozumieniu art. 189 k.p.c. można zatem mówić wówczas, gdy występuje stan niepewności co do istnienia prawa lub stosunku prawnego, a wynik postępowania doprowadzi do usunięcia tej niejasności i zapewni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, definitywnie kończąc trwający spór albo prewencyjnie zapobiegając powstaniu takiego sporu w przyszłości. W grę wchodzi przy tym sytuacja, gdy powód może uczynić zadość potrzebie ochrony swej sfery prawnej przez samo ustalenie istnienia bądź nieistnienia prawa lub stosunku prawnego. W konsekwencji interes ten nie występuje, jeśli osoba zainteresowana może na innej drodze, np. w procesie o świadczenie, o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego, a nawet w drodze orzeczenia o charakterze deklaratywnym osiągnąć swój cel
Wyrok SN z dnia 16 marca 2022 r., II PSKP 47/21
Standard: 81917 (pełna treść orzeczenia)
Samo istnienie możliwości wytoczenia powództwa o świadczenie nie w każdej sytuacji świadczy o braku interesu prawnego w żądaniu ustalenia.
Brak interesu prawnego wystąpi jedynie wówczas, gdy wyrok zasądzający świadczenie zapewni pełną (adekwatną do sytuacji prawnej powoda) ochronę prawną jego uzasadnionych interesów. W przypadku gdy sporem o świadczenie nie będą mogły (ze swej natury) być objęte wszystkie uprawnienia istotne z perspektywy ochrony sfery prawnej powoda, przyjąć należy, że powód ma interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c., co w szczególności dotyczy żądania ustalenia nieistnienia (nieważności) stosunku prawnego, zwłaszcza gdy konsekwencje takiego ustalenia nie ograniczają się do aktualizacji obowiązku świadczenia, lecz dotyczą także innych aspektów sfery prawnej powoda (np. wpływają na określenie treści praw i obowiązków powodów jako dłużników pozwanego). W takiej sytuacji sama możliwość wytoczenia powództwa o świadczenie nie wyczerpuje interesu prawnego w żądaniu ustalenia, co aktualizuje się zwłaszcza wtedy, gdy pozwany rościłby sobie według treści stosunku prawnego objętego powództwem z art. 189 k.p.c. określone prawo do świadczenia ze strony powodów (np. żądałby zwrotu udzielonego kredytu w wysokości obliczonej zgodnie z treścią kwestionowanej umowy). Podkreśla się w związku z tym, że rozumienie interesu musi być szerokie i elastyczne, z uwzględnieniem okoliczności sprawy.
Postanowienie SN z dnia 29 grudnia 2021 r., I CSK 336/21
Standard: 65212 (pełna treść orzeczenia)
Nie należy zbyt rygorystycznie pojmować zasady, że powództwo o ustalenie nie jest dopuszczalne, jeżeli możliwe jest jakiekolwiek świadczenie w danym przypadku do pomyślenia. Należy bowiem kierować się względami celowości i ekonomii procesowej, zwłaszcza gdy spór dotyczy samej tylko zasady.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego i doktrynie utrwaliła się zasada, że interesu prawnego nie ma wówczas, gdy możliwe jest poszukiwanie ochrony prawnej w drodze powództwa o świadczenie. Zasada ta opiera się na dwóch założeniach. Po pierwsze, że wydanie wyroku zasądzającego możliwe jest, jeżeli także ustalona zostanie legitymacja czynna powoda, oraz po drugie, że wyrok tylko ustalający istnienie stosunku prawnego nie zapewni ostatecznej ochrony prawnej, ponieważ nie jest – w przeciwieństwie do wyroków zasądzających – wykonalny na drodze egzekucji sądowej, a zatem kwestia będąca przedmiotem rozstrzygnięcia bez wytoczenia takiego powództwa zostanie rozpoznana jako przesłanka powództwa o świadczenie. Kazuistyczne orzecznictwo zna wiele wyjątków od tej zasady, np. wówczas, gdy z ustalanego stosunku prawnego może wypływać wiele roszczeń, z których tylko jedno lub niektóre są dopiero wymagalne, a także gdy chodzi o skutki istniejącej szkody mogące ujawnić się dopiero w przyszłości.
Wyrok SN z dnia 6 marca 2019 r., I CSK 80/18
Standard: 83442 (pełna treść orzeczenia)
Interes prawny powinien być rozumiany - jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 27 stycznia 2004 r., II CK 387/02 - elastycznie, z uwzględnieniem celowościo-wej wykładni tego pojęcia, konkretnych okoliczności danej sprawy i tego, czy strona może uzyskać pełną ochronę swoich praw w drodze powództwa o świadczenie (tak też: w postanowieniu SN z dnia 20 października 2009 r., III CZP 79/09).
Konsekwentnie zatem w utrwalonym orzecznictwie Sądu Najwyższego oraz doktrynie przyjmuje się, że interes prawny nie zachodzi z reguły, gdy zainteresowany może na innej drodze osiągnąć w pełni ochronę swoich praw (por. wyroki SN: z dnia 6 czerwca 1997 r., II CKN 201/97, z dnia 21 stycznia 1998 r., II CKN 572/97, z dnia 5 października 2000 r., II CKN 750/99 oraz z dnia 29 marca 2001 r., I PKN 333/00).
Wyrok SN z dnia 7 kwietnia 2010 r., II PK 291/09
Standard: 71919 (pełna treść orzeczenia)