Relacje art. 5 k.c. i art. 8 k.p. oraz art. 411 pkt 2 k.c.

Art. 5 k.c. może stanowić alternatywną – w stosunku do art. 411 pkt 2 k.c. – podstawę oddalenia powództwa.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażono pogląd, że, art. 411 pkt 2 k.c. wyłącza zastosowanie art. 5 k.c., albowiem konstrukcja nadużycia prawa nie ma zastosowania w sytuacji, gdy sam ustawodawca co do niektórych stanów faktycznych określa, kiedy czynienie ze swego prawa użytku może być przez wzgląd na zasady współżycia społecznego pozbawione ochrony prawnej (zob. wyrok SN z 17 maja 2002 r., I CKN 827/00). Zasadne jest jednak stanowisko, że art. 411 pkt 2 k.c. wyłącza zastosowanie konstrukcji nadużycia prawa do żądania zwrotu świadczenia nienależnego jedynie w ograniczonym zakresie, tj. gdy spełnienie świadczenia odpowiadało zasadom współżycia społecznego. W takim wypadku ten przepis wyprzedza zastosowanie konstrukcji nadużycia prawa ze względu na to, że żądanie jest wykluczone już zanim uprawniony je zgłosi. Jeżeli zatem spełnienie świadczenia odpowiada zasadom współżycia społecznego, nie może dojść do nadużycia prawa – jedynie więc w tym wypadku stosowanie art. 5 k.c. należy uznać za wyłączone. W pozostałych natomiast wypadkach jest możliwa ocena „czynienia użytku” z prawa do żądania zwrotu świadczenia nienależnego dokonywana w świetle art. 5 k.c., gdyż art. 411 pkt 2 k.c. nie służy zwalczaniu nadużycia prawa, a nadto dotyczy jedynie ściśle określonych sytuacji. Przepisy art. 411 pkt 2 i art. 5 k.c. mają więc zupełnie inne hipotezy i dyspozycje (zob. wyrok SN z dnia 26 lutego 2004 r., V CK 220/03), a ich relacja na poziomie lex specialis (art. 411 pkt 2 k.c.) i lex generalis (art. 5 k.c.) występuje jedynie w wąskim zakresie. Nie można przy tym pominąć, że o ile w art. 5 k.c. jest oceniane zagadnienie związane ze skorzystaniem przez uprawnionego z przysługującego mu prawa podmiotowego, to art. 411 pkt 2 k.c. dotyczy oceny zgodności z zasadami współżycia społecznego spełnionego świadczenia, aby ustalić brak po stronie solvensa roszczenia o jego zwrot – wyłączenie prawa podmiotowego nie odnosi się do sposobu jego realizacji, ale charakteru świadczenia nienależnego.

Wyrok SN z dnia 9 kwietnia 2019 r., V CSK 20/18

Standard: 79632 (pełna treść orzeczenia)

Artykuł 411 pkt 2 k.c. nie stanowi lex specialis względem art. 5 k.c., ponieważ oba przepisy mają odmienne hipotezy i dyspozycje. W wyniku zastosowania art. 411 pkt 2 k.c. - który w zakresie swojego zastosowania wyprzedza stosowanie art. 5 k.c. - solvens w ogóle pozbawiony jest roszczenia o zwrot ze względu na charakter świadczenia nienależnego, a nie sposób realizacji roszczenia (por. m.in. wyrok SN z dnia 26 lutego 2004 r., V CK 220/03 i z dnia 21 kwietnia 2016 r., III CSK 245/15,

Wyrok SN z dnia 28 lutego 2019 r., V CSK 633/17

Standard: 37379 (pełna treść orzeczenia)

Przy stosowaniu art. 411 pkt 2 k.c. nie chodzi o to, że zwrot nienależnego świadczenia przez osobę, która uzyskała korzyść majątkową bez podstawy prawnej, byłby sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, ale o to, że już samo domaganie się tego zwrotu przez osobę, która spełniła świadczenie, jest niemożliwe (niedopuszczalne). 

Ocenie z punktu widzenia zgodności lub sprzeczności z zasadami współżycia społecznego nie podlega w tym przypadku żądanie zwrotu świadczenia (gdyż w takiej sytuacji sąd stosowałby art. 5 k.c. lub identyczny w swojej treści normatywnej art. 8 k.p.), ale samo spełnienie nienależnego świadczenia.

Przepis art. 411 pkt 2 k.c. jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 5 k.c. i art. 8 k.p. Nie można zatem powoływać się na nadużycie prawa podmiotowego (art. 5 k.c. lub art. 8 k.p.) przez osobę żądającą zwrotu świadczenia jako nienależnego w sytuacji, gdy zgodnie z art. 411 pkt 2 k.c. spełnienie takiego świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego. 

Artykuł 411 pkt 2 k.c. posługuje się klauzulą generalną, której wyjaśnienie w przy rozwiązywaniu abstrakcyjnego zagadnienia prawnego napotyka na naturalne trudności wynikające z tego, że ocena, czy w danej sprawie nie można żądać zwrotu świadczenia nienależnego, uzależniona jest ściśle od okoliczności faktycznych konkretnej sprawy.

Postanowienie SN z dnia 27 września 2018 r., III PZP 3/18

Standard: 60320 (pełna treść orzeczenia)